بحران آب در ایران؛ آزمونی برای تاب‌آوری صنعت فولاد

احسان رنجبران_ کاهش چشمگیر ذخایر سدها و بارش‎های بسیار کمتر از میانگین بلندمدت در سال آبی جاری، زنگ خطر را برای صنایع آب‌بر کشور، به‌ویژه صنعت فولاد، به صدا درآورده است. صنعت فولاد ایران اگر پیش از وقوع بحران دست به اقدامات جدی نزند، شاید مجبور شود تولید یا ظرفیت خود را کاهش دهد.

وضعیت بحران آب در سال جاری

بر اساس گزارش‌ها، حجم ورودی آب به مخازن سدهای کشور از ابتدای سال آبی تاکنون با کاهش حدود ۳۹ درصدی نسبت به دوره مشابه سال گذشته مواجه شده است.

ذخایر سدها نیز افت قابل توجهی داشته‌اند، برای نمونه اعلام شده است که بیش از دو سوم ظرفیت سدهای کشور خالی است. همچنین گزارش دیگری می‌گوید که مخازن سدها به حدود ۴۲ درصد از ظرفیتشان رسیده‌اند، یعنی بیش از ۵۸ درصد خالی هستند.

بارش‌ها نیز در سال جاری کاهش داشته‌اند و تا ۱۰ شهریور سال جاری، میزان بارش کشور ۱۴۸.۵ میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت (۲۴۵ میلی‌متر) حدود ۳۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد. به‌ویژه بعضی استان‌های خشک کشور به شکل بسیار جدی تحت تأثیر این موضوع قرار گرفته‌اند، مثلاً استان سیستان‌وبلوچستان کاهش بارش تا ۷۷ درصد نسبت به متوسط بلندمدت داشته است.

در استان تهران پنج سد اصلی (امیرکبیر، لار، لتیان، ماملو و طالقان) تنها حدود ۱۹۴ میلیون مترمکعب آب ذخیره داشتند که در مقایسه با میانگین بلندمدت ۵۱۰ میلیون مترمکعب کاهش بسیار چشمگیری را نشان می‌دهد. در این میان سد لار تقریباً ۹۹ درصد خشک شده است.

نگاهی گذرا به این آمار و شاخص‌ها نشان می‌دهند که کشور در وضعیت بحرانی کم‌آبی به سر می‌برد و این وضعیت می‌تواند در ماه‌های آینده و در صورت ادامه روند خشک‌سالی یا کاهش بارش، شدت یابد. به‌این‌ترتیب به‌سادگی می‌توان دریافت که شرایط آب به‌هیچ‌وجه مناسب نیست و انتظار بارش جبرانی نیز وجود ندارد، بنابراین صنایع سنگینی مانند فولاد باید با فاصله گرفتن از ساده‌انگاری موضوع و اتکا به بارش‌های احتمالی، به سمت اقدامات فعال‌تر و ساختاری حرکت کنند.

اثرات بحران آب بر صنعت فولاد ایران

صنعت فولاد ایران با توجه به ماهیت تولید و نیاز به آب برای خنک‌کاری، فرآیندها و انتقال حرارت، در معرض تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم بحران آب قرار دارد و در صورت کاهش تأمین آب خام یا افزایش هزینه تأمین آب، ممکن است خطوط تولید فولاد محدود یا تعطیل شوند، یا مجبور به تولید با ظرفیت کمتر باشند.

تأمین آب از منابع دور یا از پساب تصفیه شده ممکن است هزینه اضافی به همراه داشته باشد که هزینه نهایی تولید فولاد را بالا می‌برد.

در چنین شرایطی احتمالاً فشارهای محیط‌زیستی و مقرراتی برای کاهش برداشت آب بیشتر خواهد شد و صنایع فولاد باید خود را برای پاسخگویی به این فشارها آماده کنند.

افزایش رقابت بر سر آب میان صنایع، کشاورزی و بخش شهری در آینده دور از ذهن نیست و ممکن است صنعت فولاد در رقابت با کشاورزی یا تأمین آب شرب دچار مشکل شود.

از منظر برندینگ و مسئولیت اجتماعی نیز اگر یک واحد فولاد بزرگ به علت کاهش آب خام تعطیل شود یا تولیدش افت کند، پیام منفی به افکار عمومی خواهد داد و ریسک سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند.

البته در طول سال‌های گذشته مصرف آب در صنعت فولاد ایران کاهش قابل توجهی داشته است ولی هنوز امکان دارد در مواقع بحرانی، تولید تحت فشار قرار گیرد.

همچنین باوجود اینکه آمارها نشان می‌دهد صنعت فولاد سهم کمی از مصرف کل آب را دارد و طبق اعلام انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران این عدد برابر 15 صدم درصد از کل آب مصرفی در کشور است که از این میزان، حدود ۴۴ میلیون متر مکعب از شبکه آب‌رسانی کشور برداشت می‌شود که تنها ۰.۰۴ درصد مصرف آب کل کشور است. اما این آمارها به معنای بی‌اثری بحران آب بر این صنعت نیست، چراکه تأمین و پایداری آب برای تولید مداوم اهمیت دارد.

بررسی راهکارهای مقابله با بحران کم‌آبی

با توجه به این شرایط، ساده‌ترین راه‌هایی که پیش روی صنایع فولاد ایران قرار دارند «کاهش مصرف آب خام» و «افزایش بازیافت و تصفیه آب» هستند.

1_ کاهش مصرف آب خام: یکی از راه‌های کاهش مصرف آب خام، بهینه‌سازی سیستم‌های خنک‌کاری و استفاده از کولینگ‌تاورهای هیبریدی، بازچرخانی آب خنک‌کاری، کاهش تبخیر و هدر رفت آب است. برای مثال شرکت فولاد مبارکه اعلام کرده است که با اجرای پروژه‌های مرتبط، مصرف آب خام به ازای هر تن تولید به حدود ۲.۲ مترمکعب رسیده است.

یکی دیگر از راهکارهای کاهش مصرف آب خام، بهبود شبکه‌های انتقال آب و رفع نشت‌ها است که باید از طریق اصلاح خطوط انتقال و کاهش هدررفت آب انجام شود.

همچنین طراحی فرایندها با دبی آب کمتر از همان ابتدای کار می‌تواند به کاهش مصرف آب کمک کند. در موقع طراحی واحدهای جدید فولاد، شاخص مصرف آب به ازای هر تن تولید باید کمتر از استانداردهای فعلی در نظر گرفته شود.

در نهایت استفاده از آب‌های سطحی یا جاری مرتبط با فرآیندها (مثلاً آب باران جمع‌آوری شده) به‌عنوان منبع تکمیلی نیز به تأمین منابع آب مصرفی کمک خواهد کرد.

2_ بازیافت و تصفیه آب (آب‌چرخانی): استفاده از پساب شهری یا صنعتی تصفیه شده به‌عنوان منبع آب برای فرآیندها روش بسیار مناسبی است که میزان آب مصرفی را تا حد بسیار زیادی کاهش خواهد داد. برای مثال، فولاد مبارکه از پساب ۱۱ شهر مجاور با راندمان حدود ۹۰ درصد استفاده می‌کند و توانسته که حدود ۶۰ درصد از آب مورد نیاز خود را از طریق پساب تأمین کند.

نصب واحدهای تصفیه پیشرفته برای ارتقای کیفیت آب و امکان استفاده مجدد در فرایند تولید و طراحی چرخه بسته یا نیم‌بسته آب در خطوط تولید روش‌های مرسومی است که به فرایند بازیافت و بازچرخانی آب کمک می‌کند.

جمع‌بندی

کشور ما در سال جاری در مواجهه با یک بحران آب جدی قرار دارد، ذخایر سدها کاهش یافته، بارش‌ها بسیار کمتر از میانگین بلندمدت است و انتظار نمی‌رود شرایط به سرعت بهبود یابند. این وضعیت ازآن‌جهت برای صنعت فولاد ایران اهمیت دارد که تأمین پایدار آب، پیش‌نیاز تولید مداوم و باکیفیت است. با اینکه سهم صنعت فولاد از مصرف کل آب کشور بسیار اندک گزارش شده، اما حرکت به سوی روش‌های پایدار قطعاً ضروری است. به‌ویژه دو مسیر «کاهش مصرف آب خام» و «بازیافت و تصفیه آب» به‌عنوان راهکارهای کلیدی باید در دستور کار قرار گیرند. شرکت فولاد مبارکه به‌عنوان نمونه‌ای روشن از اجرای این راهکارها مطرح است.

اگر صنعت فولاد ایران بتواند این رویکردها را به‌صورت فراگیر در بدنه تولید خود اجرا کند، نه‌تنها می‌تواند به تاب‌آوری تولید در شرایط کم‌آبی دست یابد، بلکه به یک صنعت سبز و پایدار تبدیل می‌شود.