تاجری برای تمام فصول

عاطفه رنجبر جمال آبادی- حاج محمّد بوشهری ملقب به معین­ التجار و مشهور به حاج محمّدرحیم دهدشتی در سال 1238 شمسی در بوشهر متولّد شد، پدرش حاج محمّدرحیم دهدشتی از تجار و اعیان بوشهر بود. وی از پدرش تجارت را آموخت و به اروپا رفت و درباره صادرات و واردات و کسب ­وکار آن­جا مطالعه کرد. وی پس از ورود به بوشهر کار تجارتی خود را توسعه داد و در جنوب ایران مشهور شد.

او توانست با استفاده از نفوذ خود امتیاز «کمپانی ناصری» را از ناصرالدین ­شاه بگیرد. طبق این امتیازنامه؛ معین‌التجار باید یک اسکله، یک کاروانسرا و «دکاکین به قدر ضرورت» بسازد. همچنین کمپانی ناصری «مستلزم» بود یک «خط ­آهن به همراه تراموای هم بکشد»، تا کالاهای داخله و خارجه زودتر به مقصد برسد. بنابراین کمپانی ناصری در ساحل چپ کارون در نزدیکی اهواز، خط ­آهنى‌ به‌ طول‌ سه کیلومتر کشید که‌ کالاها را به‌­وسیله تراموای‌ اسبى‌ به‌ شوشتر حمل‌ مى‌کرد. از «بندر ناصری تا بندر شوشتر»، امتیازِ آمد وشد کشتی‌ها در جهت «حمل و نقل مال‌التجاره داخله و خارجه» به حاجی واگذار شد. یکى از کشتى‏ هاى کمپانی به نام ناصرى در قسمت جنوبی کارون و کشتى سوزا هم در قسمت شمالی کارون در رفت­ وآمد بودند. از همان زمان، قسمت شمالى شهر اهواز به «ناصری» معروف شد. با ورود کشتی‌های کمپانی برادران لینچ به کارون، دادوستد خارجی رونق یافت و طبق امتیازنامه کمپانی ناصری؛ معین‌التجار، بازار و کاروانسرایی در این منطقه بنا ساخت و بازرگانی را در قسمت شمالی کارون برعهده گرفت. به این ترتیب بازرگانی دریایی باعث شکل‌گیری این کاروانسرا شد.

او با کشیدن خط­ آهن از کنار رودخانه تا محل مسجد سرسچه (مسجد آیت‌الله شفیعی کنونی) بارهایی را که از محمره (خرمشهر) به­ وسیله کشتی به ناصری وارد می‌شد، تخلیه می‌کردند. پس از آن، از طریق طرح دوستی با امین­ السلطان صدراعظم (در دوره مظفرالدین ­شاه) منطقه ممسنی را در فارس از دولت خریداری کرد. همین مسأله بعدها سبب کشمکش فراوان بین او و گروه ­های ذی­ نفوذ محلی شد.

پس از این، معین­ التجار امتیاز فروش خاک سرخ جزیره هرمز را در سال 1279 شمسی با تأمین بخشی از هزینه سفر مظفرالدین ­شاه به اروپا تجدید نمود. در همین سفر، وی منصب سرتیپی و سالیانه هزار تومان حقوق دریافت کرد. همچنین املاک زیادی در خرمشهر و اهواز خریداری کرد و منطقه میناب نیز جزء تیول معین ­التجار بود.

معین ­التجار تا انقلاب مشروطه در تهران به شغل بازرگانی و مبادله استخراج سنگ­ های معدنش مشغول بود. به­ علّت مسافرت ­های متعدد به اروپا با اندیشه مشروطه­ خواهان آشنایی داشت و همچنین با دستاوردهای تمدن غرب، رشد علم و تکنولوژی و حوزه ­های ارتباطی و به ­طور کلی توسعه اقتصادی و سیاسی غرب از درک روشنگرانه ­تری نسبت به دیگر اقشار اجتماعی برخوردار بود و در اعتراض بازار تهران و کمک مالی به جنبش آزادی­خواهی فعالیّت می­کرد.

معین ­التجار پس از دوره محمّدعلی­ شاه دست به اقداماتی زد که شرح آن در اینجا به اختصار ذکر خواهد شد:

وی از تجار و اصناف تهران در نشستی خواهان اتحاد تجار و اصناف و نیز تشکیل اتاق تجارت شد. پس از چندی معین­ التجار برای مذاکرات تجارتی، در مجلس تجارت و جلسه ­هایی که در وزارت تجارت تشکیل می­گردید دعوت و به عضویت این مجلس انتخاب شد. وی از تجار متوسط جنوب خواسته بود در بستن سد اهواز، خط ­آهن خوزستان و آوردن کارخانه به منطقه، با وی شراکت کنند. او با شرکت­ های خارجی مثل مولیا برای فروش 5 ساله خاک معادن هرمز مکاتبه می­کند و در خصوص قیمت و حل آن به توافق­ هایی می­رسد.

معین ­التجار با شراکت شش تاجر جنوب، شرکت راه ­آهنی تأسیس می­کند که آن را شعب ه­ای از کمپانی ناصری می­نامند، او و یکی از تجار هر یک 140 سهم و پنج سهامدار بعدی جمعا 195 سهم 100 تومانی را دارا بودند. سود سهام بین 5 تا 10 درصد تخمین زده شد، با این­که بخشی از تجهیزات وارد شده بود، وقوع جنگ جهانی اوّل و اشغال کشور قریب شش سال توسط قدرت­ های بزرگ و ناامنی پس از آن، اجرای این طرح را منتفی نمود، و این شراکت موفق به تأسیس راه ­آهن نشد. در اواخر جنگ­ جهانی اوّل کنسول­گری انگلیس از نماینده معین­ التجار در هرمز می­خواهد وسایل بازمانده از راه ­آهن را برای ساخت جاده کرمان به آن­ها بدهد.

در جریان استخراج خاک سرخ از جزایر جنوبی ایران، انگلستان به فعالیّت معین ­التجار اعتراض کرد.

معین ­التجار با شرکت منچستر در استخراج و ایجاد کارخانه گوگرد قراردادی منعقد کرد. پیشنهاد شد از بخار آب برای آب­ کردن گوگرد استفاده شود، امّا وسایل خریداری ­شده در کشتی حامل آن غرق شد، به همین ­دلیل معین ­التجار از شرکت مذکور شکایت کرد. فعالیّت و همکاری با شرکای داخلی و خارجی به­ علّت فقدان تجربه و نهادهای متناسب با این­گونه اقدامات مشترک، موجب مشکلات متعدد برای دو طرف تجاری می­شد که تاحدی در آن دوره، طبیعی به نظر می­رسد.

معین ­التجار با همکاری میرزا مهدی ملک­ التجار طی نامه­ ای به صدراعظم عثمانی به رابطه توسعه تجارت با راه ­های شوسه، خطوط تلگراف و راه­ آهن اشاره و تأسیس راه ­آهن بغداد به کربلا و نجف و لوله­ کشی آب نجف را تقاضا کردند. گرچه این طرح­ها تا اندازه زیادی غیر واقع ­بینانه بوده، امّا طرح لوله­ کشی حرم امام ­علی(ع) تحقق یافت.

معین ­التجار قراردادی با شرکت نفت انگلیس و ایران منعقد کرد که طی آن خدمات ترابری تراموای خط ناصری را در اختیار شرکت نفت انگلیس، در ازای پرداخت مشخص ماهیانه به­ دست آورد.

حاج معین ­التجار بوشهری در دوره سوم قانون­گذاری از بوشهر به نمایندگی انتخاب شد و در مجلس جزء هیأت علمیه که رهبری آن با سیدحسین مدرس بود، قرار گرفت. همچنین در مبارزه با قرارداد 1919 وثوق ­الدوله با انگلیس، نقش مؤثری داشت. در سال 1298 شمسی با تشکیل جلسات متعدد در منزل خود به ­طور علنی قرارداد را مضر به حال مملکت می­ دانست.

او برای تجارت با شوروی، شرکت شرق را در سال 1304- 1303 شمسی تأسیس کرد. همچنین هنگامی­که راه ­آهن شمال و جنوب کشور را می ­ساختند، شرکت طبری را به منظور تهیّه چوب مورد نیاز، برای راه ­آهن تأسیس کرد. در این شرکت بیش از هزار کارگر کار می­کردند، به ­احتمال در حوالی سال­های 1312- 1311 شمسی براساس سوء­ظن رضاشاه، مورد غضب قرار گرفت و شرکت را از دست داد. از جمله فعالیّت­ های اجتماعی او، تأسیس ساختمان بزرگی در بوشهر برای گمرک بود. وی سرانجام در سال 1312ش. در تهران فوت کرد.