تاریخچه فعالیت ­های باستان ­شناسی در منطقه ­جام، باخرز، تایباد و صالح آباد

جواد خدادوست

شاید یکی از سوالات پرتکرار درباره منطقه ما، این باشد که چه فعالیت ­هایی درباره شناخت تاریخ باستانی آن انجام گرفته است و تاریخ این منطقه به چه زمانی بازمی­گردد؟

در این زمینه باید گفت که بر خلاف منابع تاریخی پرشماری که به منطقه جام و باخرز اشاره نموده ­اند، فعالیت­های باستان­شناسی در این منطقه اندک، اما با اهمیت بوده است.

نخستین گام در این زمینه توسط گونتر کوربل، باستان­شناس آلمانی و هیئت همراهش در سال 1974 میلادی برداشته شد. وی در جریان سفر به افغانستان از طریق جاده سنتو به جام و تایباد رسید و به ­همین دلیل یک بررسی بسیار کوچک و محدود به محوطه ­های نزدیک به جاده داشت.

  وی در طول این بررسی، 14 محوطه را گزارش کرد که شاخص ­ترین آنها تپه مخار، در کرانه جام­رود بود که توالی نسبتاً کاملی از پنج هزار سال پیش تا دوران اشکانی را در بر داشت. وی در جریان این بررسی اذعان نمود که منطقه جام و تایباد از منظر مطالعات باستان­شناسی دوران تاریخی ایران (اشکانی و ساسانی) از اهمیت بسیاری برخوردار است و باید بررسی­های بیشتری در آن انجام گردد.

سپس، رجبعلی لباف خانیکی در طی سال­ 1364 خورشیدی، مناطق جام و باخرز را مورد بررسی فراگیر باستان ­شناختی قرار داد که در نتیجه آن در حدود 67 اثر تاریخی در حوزه جام و صالح ­آباد و 42 اثر نیز در حوزه باخرز و تایباد شناسایی شد. قدمت آثار شناسایی ­شده از پنج هزار سال پیش تا دوران معاصر را در بر می­گرفت.

پس از اینگونه بررسی ­ها، دو زمین ­شناس فرانسوی و ایرانی (علی آریایی و تیبالت) با بررسی بستر خشکیده کشف­رود در نزدیکی روستای بغبغو در صالح­آباد، آثاری از ابزارهای سنگی متعلق به هشتصدهزار سال پیش را شناسایی کردند که نقطه عطفی در شناخت پیشینه این سرزمین بود.

 به ­دنبال همین موضوع بود که خانم مانیا جامی ­الأحمدی در سال 1387 به بررسی باستان­شناختی دقیق­تری در منطقه جام و صالح­آباد پرداخت و توانست چندین محوطه دیگر مربوط به دوران سنگ را در حوالی کشف­رود شناسایی کرده و اعتبار یافته ­های زمین ­شناسان را تأیید نماید.

در سال 1392 خورشیدی، نگارنده به بررسی محوطه تاریخی مالین در باخرز پرداخت. این بررسی از آن جهت اهمیت داشت که نشان داد هسته شهری مالین از دوران اشکانی شکل گرفته و در دوران اسلامی به مرکزی بزرگ تبدیل شده است. این بررسی سبب شد تا نگارنده رساله دکتری خود را نیز بر مبنای بررسی باستان­شناختی در منطقه تایباد و باخرز تنظیم نماید.

این بررسی­ها سبب شد تا در حدود 290 اثر از پنج هزار سال پیش تا 100 سال پیش شناسایی شود. این بررسی­ ها افزون بر اینکه نشان می­داد که سکونت در تایباد و باخرز همواره تداوم داشته است، نشاندهنده ارتباطات گسترده این مناطق با هرات و نیشابور نیز بوده و بر اهمیت ارتباطی باخرز در مسیر راههای تجاری و نظامی تأکید می ­نماید.