جای خالی صنعت و بورژوازی صنعتی در آثار محمود دولت‌آبادی

چرا مسائل و مناسبات آدم‌های موفق در نوشته‌های این داستان نویس ایرانی دیده نمی‌شود؟

اجرای  برنامه صلاحات ارضی توسط محمدرضاشاه پهلوی در اواخر دهه ۱۳۳۰ شمسی و تبدیل سیستم زمینداری و شبه فئودالی ایران به سیستم بورژوازی و شهرنشینی، داستان‌نویسان ایرانی را به دو دسته مدرنیست و سنت‌گرا تبدیل کرد.

افرادی مثل اسماعیل فصیح و هوشنگ گلشیری درصدد توصیف زندگی و روابط اقشار تازه رشد یافته شهری و سنت‌گراهایی مثل آل‌احمد، احمد محمود، غلامحسین ساعدی و محمود دولت‌آبادی به دنبال توصیف مناسبات عشایری، روستایی و حاشیه‌نشینی و سنت‌های در معرض زوال رفتند.

دستمایه اصلی داستان‌های دولت آبادی، جملگی روایت ارزش‌های از دست رفته جامعه روستایی و پیشاصنعتی است. دولت‌آبادی، هیچ‌وقت به جلوه‌های مدرنیسم اعم از شهرنشینی، صنعت و ظهور بورژوازی صنعتی و تجاری در حال رشد ایران، اقبال مثبتی نشان نداد.

قهرمانان داستان‌های او برخاسته از میان «معمولی‌ها» و «پایینی‌ها» و اغلب افرادی بریده از زندگی روستایی و عشیره‌ای و غریب و رها شده در حاشیه شهرهای بزرگ‌اند. در آثار او و در میان قهرمانانش، آدم‌های متعلق به طبقه متوسط اعم از کارخانه‌دار، کارآفرین، بانکدار، هنرپیشه، کارمند، استاد و روشنفکر جایی ندارند.

هر پنج رمان «شبیرو»، «گاواره‌بان»، «کلیدر»، «سایه‌های خسته» و «بیابان» با نگاه اعتراضی به نظم سیاسی حاکم و نمایندگان آن اعم از ژاندارم و خان و دکان‌داران محلی به عنوان رابطان بورژوازی شهری نوشته شده است. به نظر او همه زنان پاک به محضی که از چرخه تولید روستایی دور می افتند در حاشیه شهرها و یا در معاشرت با نمایندگان بورژوازی شهری، قربانی آسیب‌های اجتماعی می‌شوند

تاریخ وقوع داستان کلیدر از ۱۳۲۷ آغاز می‌شود، زمانی که شاه با همکاری مستشاران دانشگاه آمریکایی هاروارد در تدارک تدوین و اجرای نخستین برنامه ۷ سال توسعه اقتصادی و صنعتی در ایران است. او به نیت آمریکایی‌ها و به گفته خودش به این مدرنیزاسیون جعلی، تحمیلی و هدایت شده مشکوک است.

بخش‌هایی از مقاله  لیلا محمدعلیپور «دولت آبادی؛ ستایشگر ارزش‌های روستایی و پیشاصنعتی» مندرج در شماره دوم مجله کارخانه‌دار