سفال سلطان‌آباد برند و پشتوانه فرهنگی اراک

سفالگری یکی از مهمترین داده‌هایی است که در ادوار مختلف زیست بشری همواره نمایه فرهنگ جوامع بوده و بررسی مختصات سفالینه‌ها رازهای سربه‌مهر زیادی را  از ابعاد زندگی و جلوه‌های رفتاری و اعتقادی و فرهنگی هر خطه ایران هویدا کرده‌ است و ظروف سفالی سلطان‌آباد نیز فارغ از آرایه‌های زیباشناسانه، گویای مولفه‌های متعدد فرهنگی و هنری و شیوه زیست پیشینیان است و ناگفته‌هایی را با منسوخ شدنش در دل خاک برده بود که امروز به همت هنرمندان اراکی و احیای این هنرصنعت، دوباره حیاتش را فریاد می‌زند و پرچمدار سبکی خاص در سفالینه‌های ایرانی است.

سفال از خلاقیت‌های ماندگار انسان است که قدمت آن به دوره نوسنگی می‌رسد و بسیاری از آنچه امروز به‌عنوان دستمایه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی مطرح است با این هنر دست‌ساز بشری در ارتباط بوده و آشنایی با تکنیک‌های ساخت و مواد اولیه، شیوه‌های تولید و تزئینات آن و حتی موارد کاربرد این مصنوعات دستی هر کدام جایگاه و ارزش خود را دارد و می‌توان گفت اهمیت آن به بلندای اصالت بخشی از فرهنگ و هنر ایرانی است.

اگرچه خاستگاه سفال سلطان‌آباد به شکل دقیقی از سوی متخصصان و کاوشگران آثار تاریخی مشخص نشده اما، پروفسور «پوپ»ایران‌شناس فرانسوی در کتاب سفالینه‌های ایران چنین مطرح کرده است که نامگذاری سفالینه‌ها با نقاشی زیرلعابی به‌عنوان «سلطان آباد» به‌دلیل تولید انحصاری آن در منطقه فراهان یا سلطان‌آباد قدیم نبوده بلکه این گونه از ظروف در قرن هفتم و هشتم بازار پررونق خرید و فروش در این دیار داشته و به‌همین علت نیز نام سلطان‌آباد بر آن ماندگار شده است.

این درحالی است که بر اساس مقاله فصلنامه پژوهشی نگره شهر اراک و نواحی اطرافش در تقسیمات قدیم کشور «عراق عجم» و «سلطان آباد» نام داشته که به گفته پروفسور پوپ اگرچه در محل فعلی شهر اراک سفالینه‌ای با ویژگی دوره ایلخانی به دست نیامده اما نمونه‌های یافت شده سفال ایلخانی در یافته‌های نواحی همسایه آن و روستاهای عراق عجم محرز است.

سفالینه‌های سلطان‌آباد که ۲ نمونه از آن متعلق به سال‌های ۶۷۲ و ۶۷۷ هجری در موزه «متروپولتین» نیویورک نگهداری می‌شود، بیانگر یک سلسله ویژگی‌های هنری و تکنیک‌های خاص ساخت است که در گونه‌های دیگر سفالینه ایران نظیر ندارد و دقت در طرح‌ها و رنگ به کاررفته نقش‌ها حتی بازتابننده تاثیر دوره مغول بر فرهنگ و هنر ایرانی است که  شناخت و معرفی آن از اهمیت بالایی برخوردار است و احیای این هنر اصیل  در اراک توانسته دوباره معرف دوره‌ای از تاریخ این مرز و بوم  باشد.

احیای سفال سلطان‌آباد نه تنها از منظر اشتغال‌زایی، تولید ثروت و خلق زیبایی بر مبنای فرهنگ اصیل ایرانی ارزشمند است بلکه تجسمی دوباره از هویت قومی و ملی است که امروز با تولدش هم در جای جای بازار داخلی و هم به آن‌سوی مرزها خواهان دارد.

گمانه‌ها در حوزه باستان‌شناسی و فرهنگی استان مرکزی بر اساس مستندات و قراین ارایه شده در متون تخصصی این است که ظروف سفالی سلطان‌آباد در نواحی از شهرستان ساوه، تپه سیدون، ابراهیم‌آباد اراک و شهر زیرزمینی ذلف‌آباد فراهان تولید می‌شده اما نمی‌توان با قطعیت بیان کرد که تنها این حوزه فرهنگی خاستگاه آن بوده است.

در سالی که با نام جهش تولید نام گرفته استفاده مطلوب از ظرفیت بازآفرینی شده سفالینه‌های سلطان‌آباد می‌تواند در تولید ثروت، بهبود کسب و کار و اشتغالزایی نقش آفرین باشد و گامی استوارتر در راستای درخشش فرهنگی این دیار برداشته شود.