سفر به دنیای شاعرانه گیاهان

جواد لگزیان-برای پژوهش و بررسی دقیق و علمی، آن هم با ادبیاتی غنی و رمانتیک درباره عملکرد و نمو گیاهان و همچنین مبحث جدید محیط زیست و تغییرات اقلیمی کتاب «فیزیولوژی و نمو گیاهی» یک پیشنهاد شایسته است. باید توجه داشت اگرچه این کتاب بر کارکردهای فیزیکی، زیست‌شیمیایی و مولکولی گیاهان تأکید خواهد کرد، اما اینکه بدانیم در مورد تبادل گاز در برگ، هدایت آب در آوند چوب، فتوسنتز در کلروپلاست، انتقال یون از خلال غشاها، مسیرهای انتقال پیام مربوط به نور و هورمون‌ها یا بیان ژن‌ها که همگی فرآیندهای کاملاً وابسته به ساختارها هستند، سخن می‌گوییم، بسیار مهم است.

به این ترتیب جدیدترین دستاوردهای ۳۲ دانشمند پیشرو دانش فیزیولوژی گیاهی را در این کتاب با ویراستاری لینکلن تایز استاد دانشگاه ایالتی کلمبیا، ادواردو زایگر استاد دانشگاه کالیفرنیا، آین ماكس مـولر، دانشـیار دپارتمـان بیولـوژي مولكـولی و ژنتیـک دانشـگاه آروس دانمـارک و آنگوس مورفی استاد و رئیس دپارتمان علوم گیاهی و معماري منظر در دانشگاه مریلند در كالج پارک  خواهیم دید.

در ویراست جدید کتاب، ویراست ششم، بخش‌هاي اول «انتقال و جابه‌جایی آب ومواد محلول» و دوم «بیوشیمی و متابولیسم» عناوین مربوط به فیزیولـوژي گیـاهی کلاسیک ماننـد روابط آب، تغذیه معدنی، انتقال، فتوسنتز و تنفس به صورت كامـل و جـامع روزآمـد شـده اسـت. ایـن فرآینـدها كـم وبـیش به‌صورت مداوم در طول عمر گیاه فعال هستند و اینكه به‌صورت سلیقه‌اي آنها را به مرحله خاصی از زندگی گیـاه نسبت دهیم، نه‌تنها گمراه‌كننده خواهد شد بلكه جریان پیوسته نمو را نیز مختل خواهد کرد. بنابراین به‌منظـور رعایـت سهولت آموزش، پیوستگی فصول مربوط به فیزیولوژي در بخش اول كتاب به همان صورت گذشته حفظ شده است. بعد از اینكه دانشجویان در بخش‌هاي اول و دوم كتاب با فرآیندهاي فیزیولوژیک گیاهان آشنا شدند، در بخش سوم «رشد و نمو» آمادگی كامل براي تمركز روي مسیرهاي انتقال پیام‌هاي سلولی و شبكه‌هاي ژنی هدایت‌كننده تغییرات زمانی حاكم بر چرخه زندگی گیاه را پیدا خواهند کرد.

این ویراست شاهد سـازمان‌دهـی مجـدد بخش سوم كتاب «رشد و نمو» با تأكید بر جنبه‌هاي نموي است و به‌جـاي فصـل‌هـاي جداگانـه در مـورد سـاختمان و كاركردهاي گیرنده‌هاي نوري و هورمون‌ها، بر هم ‌كنش این دو عامل مهم در قالب چرخه زندگی گیاه از دانه تا دانـه (كشت دانه تا برداشت دانه) توضیح داده شده است. این تغییر در رهیافت بر اثر انفجار اطلاعات در فضـاي مجـازي در مورد برهم‌كنش‌هاي مسیرهاي پیام‌رسانی و شبكه‌هاي ژنی در طول چهار سال گذشته آسان‌تر شده است. در بـین عناوین مختلفی كه در ویراست ششم كتاب مهم‌تر هسـتند مـی‌تـوان بـه خـواب بـذر، جوانـه‌زنـی، اسـتقرار گیاهچـه، معماري ریشه و شاخساره، نمو گامتوفیت، گرده‌افشانی، نمو بذر، نمو میوه، برهم‌كنش‌هاي زیستی و پیري گیاه اشاره کرد. روزآمد کردن، جامعیت و دقت فراوان در ارائه وقایع علمی مربوط بـه نمـو گیـاهی بـراي علاقمندان دانش فرصـت مغتنمی براي مطالعه و درک تلفیق نور، هورمون‌ها و دیگر عوامل پیام‌رسانی تنظیم‌كننده مراحل چرخه زنـدگی گیـاه را فراهم می‌كند.

معماری گیاه و سلول؛ ساختار ژنوم و بیان ژن؛ آب و سلول‌های گیـاهی؛ موازنه آب در گیاهان؛ تغذیه معدنی؛ انتقال مواد محلول؛ فتوسنتز: واکنش‌های نوری؛ فتوسنتز: واکنش‌های کربن؛ فتوسنتز: ملاحظات فیزیولوژیک و اکولوژیک؛ زیست‌شناسی روزنه؛ انتقال در روند آبکش؛ تنفس و متابولیسم لیپیدها؛ آسیمیلاسیون عناصر غذایی معدنی؛ دیواره‌های سلولی: ساختار، شکل‌گیری و گسترش؛ پیام‌ها و انتقال پیام؛ پیام‌های نور خورشید؛ جنین‌زایی؛ خواب بذر، جوانه‌زنی و استقرار گیاهچه؛ رشد رویشی و اندام‌زایی؛ کنترل گلدهی و نمو گل؛ گامتوفیت‌ها، گرده‌افشانی، بذور و میوه‌ها؛ پیری گیاه و مرگ سلولی؛ برهم‌كنش‌هاي زیستی و تنش غیرزنده عناوین ۲۴ فصل کتاب هستند.

از ویژگی‌های این کتاب، که در بسیاری از دانشگاه‌های دنیا به ‌عنوان کتاب درسی فیزیولوژی گیاهی تدریس شده و در رشته‌های مرتبط نیز منبع کمک‌درسی ارزشمندی است، فراگیربودن، روزآمدبودن، پیوستگی مطالب در عین استقلال فصول و ساده‌بودن متن آن است. دانشجویان رشته‌های مختلف کشاورزی و اصلاح نباتات، دانشجویان علوم زیستی به ‌ویژه گیاه‌شناسی، پژوهشگران و کارشناسان مراکز تحقیقات مرتبط با کشاورزی، پرورش‌دهندگان گل و گیاه و گلخانه‌داران و دست‌اندرکاران تولید کود و تغذیه گیاهی و کارشناسان دست‌اندرکار تولید علفکش‌ها، قارچ‌کش‌ها و آفت‌کش‌ها و کنترل بیولوژیک، مطالب این کتاب را بسیار مفید خواهند یافت.

آنچه کتاب را حقیقتا خواندنی و دل‌انگیز ساخته است، لحن رمانتیک و بسیار احساساتی و زیبای آن در توصیف مطالب علمی است. در فرازی از کتاب درباره کنترل گلدهی و نمو گل می‌خوانیم: اکثر مردم در انتظار فصل بهار و وفور گل‏ها در آن هستند. بسیاری از افراد مرخصی خود را به‌شکلی تنظیم می‏کنند که مصادف با موسم ظهور گل‏های ویژه باشد: شکوفه‏های مرکبات در جنوب کالیفرنیا و لاله‏ها در هلند. در واشنگتن دی. سی. و سراسر ژاپن موسم شکوفه‏های گیلاس (ساکورا) با جشن‏های باشکوهی همراه است. با عبور از بهار به تابستان و گذر از تابستان به پاییز و از پاییز به زمستان، گل‏های وحشی در موعد ویژۀ خود به‌گل می‏نشینند. گلدهی در زمان خاصی از سال برای تناسب زایشی گیاه بسیار حیاتی است؛ گیاهان دگرگرده‏افشان باید همزمان با سایر بوته‏های گونۀ خود و نیز گرده‏افشان‏های مربوط در فصل بهینۀ دانه‏بندی گیاه به گلدهی برسند. باوجودی‌که همبستگی قوی‏ای میان گلدهی و فصل وجود دارد و دانش ما از آن کافی به‌نظر می‏رسد، این پدیده با پرسش‏های بنیادینی همراه است که در این فصل کتاب به‌دنبال پاسخ آنها هستیم: گیاهان چگونه قادر به تشخیص فصول سال و زمان‏های روز هستند؛ چه پیام‏های محیطی بر گلدهی تأثیر می‏گذارد و این پیام‏ها چگونه دریافت می‏شود و این پیام‏های محیطی به چه ترتیبی به گیاه انتقال می‏یابد تا تغییرات نموّی مربوط به گلدهی در گیاه رخ دهد.

مجموعه دو جلدی «فیزیولوژی و نمو گیاهی» نوشته مجموعه نویسندگان با ویراستاری لینکلن تایز، ادواردو زایگر، آین ماكس مـولر و آنگوس مورفی با ترجمه دکتر محمد کافی، دکتر بهنام کامکار، دکتر عبدالمجید مهدوی دامغانی و دکتر مجید جامی‌الاحمدی را انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد در ۱۳۵۰ صفحه مصور رنگی رهسپار بازار کتاب کرده است.