غضنفر ملك ثابت؛ پير نساجي و «دارايي » يزد

مریم طالشی:

به گفته استاد ملک ثابت:دستگاه های دارایی بافیش را با ابتکار خود ساخته است.زیرا دستگاه های قدیمی ثابت بوده ولی استاد با خلاقت فکری،دستگاه را متحرک وقابل جابجایی طراحی کرده است.

دارايي چه نوع هنري است 

دارایی پارچه ای ابریشمی است ، با نقوش درهم هندسی که در یزد بافته می شود  اطلاق نام دارایی به این دستبافته‌ها هم حکایت خودش را دارد.

حتماً نام «ایکات» به گوش‌تان خورده است. ایکات گونه‌ای رنگرزی و همچنین نوعی روش بافت است که این شیوه در تعدادی از کشورهای جهان متداول بوده و در ایران نیز تنها در شهر یزد مرسوم بوده است که در این شهر به آن «دارایی‌بافی» می‌گویند.

ایکات کلمه‌ای است مالایایی به معنای گره‌زدن و رنگ کردن که به فارسی به آن «دارایی» می‌گویند و روشی است قدیمی برای منقوش کردن پارچه که عبارت است از رنگ کردن نخ‌های پارچه قبل از بافت.

یکی دیگر ازعلت های انتخاب این نام بدین جهت است که قواره هایی از این پارچه را به همراه ترمه ، هنگام تهیه جهیزیه به عنوان دارایی عروس به او هدیه می دادند .

رشته های الیاف به صورت گره بسته شده و درون خم رنگ فروبرده می شود ، بعد از رنگرزی با رنگهای متفاوت ، الیاف باز شده و روی دستگاه دارایی بافی بسته می شود و با عبور پودها ، نقوش هندسی بارنگهای درهم پدید می آید .

از پارچه های دارایی برای رویه لحاف ، روتختی ، رومیزی ، پرده ای و … استفاده می شود . دارایی دارای طرحهای تک گل ، چهارگل ، چهارخانه و دراندازه های خاص است . قديمى ترين نمونه دارايى موجود، در مصر و متعلق به سال هزار و صد ميلادى میباشد و اگرچه در ايران نمونه اى با اين قدمت باقى نمانده اما سن اين صنعت، به دوره پيش از اسلام مى رسد.

ملك ثابت، پير نساجي يزد 

استاد، بازمانده نسل دارایی بافان یزد است که او را «پیر نساجی یزد» می‌دانند. دارایی‌بافی در خانواده ملک ثابت موروثی است. بافته‌های رنگارنگ، کیف‌های بزرگ و کوچک در دست خانم‌های خوش سلیقه، خودنمایی می‌کنند. شال می‌شوند رنگ به رنگ بر سر دخترکان شوخ. رومیزی می‌شوند و زیر استکان‌های بخاردار و قندان‌های خوش‌تراش، جلوه‌گری می‌کنند. اصلاً می‌شود همانطور گذاشت جلوی چشم و تماشای‌شان کرد، هرچه باشد هنر دست است و سوغات یزد.

حمید ملک ثابت، ۲۹ ساله و نوه استاد دارایی‌باف است. حرفه پدربزرگ را پیش گرفته. از ۱۷ سال پیش، یعنی زمانی که تنها ۱۲ سال داشته. حالا در کارگاه دارایی‌بافی، با ۵ نفر دیگر، پیشه خانوادگیش را ادامه می‌دهد. اما کدام ویژگی دارایی بافی است که این هنر دستی را از دیگر صنایع دستی متمایز می‌کند: «بافت پارچه به این شکل در هیچ کجای دیگر مرسوم نیست و تنها در دارایی‌بافی است که نخ‌ها ابتدا به صورت تکه‌ای، رنگ شده و بعد بافته می‌شود. این کار، برخلاف سایر بافته‌هاست که ابتدا پارچه بافته و بعد رنگ می‌شود.» حاصل کار هم می‌شود همین طرح‌هایی که در نمایشگاه صنایع دستی و سبک زندگی واقع در مصلی تهران، پیش چشم بازدید کنندگان قرار می‌گیرد.

کیف‌های بزرگ همچنین کیف‌های آرایش و جامدادی‌ها، نظر بازدیدکنندگان را جلب می‌کند. کیف‌های بزرگ از ۵۵ تا ۷۵ هزار تومان قیمت دارند و قیمت کیف‌های آرایش و جامدادی‌ها هم ۱۵ هزار تومان است؛ رقمی پایین‌تر از اجناس دست چندم چینی. حالا حسابش را بکنید که با این قیمت، می‌توانید تکه‌ای از هنر دست هنرمندان یزدی را به خانه ببرید و از آن لذت ببرید یا به عزیزانتان هدیه دهید و به خود ببالید که حاصل زحمت هنرمند را پیشکش کرده‌اید و چه چیزی بهتر از این.

ملک ثابت می‌گوید: «تا به حال در نمایشگاه‌های زیادی شرکت کرده‌ایم. نمایشگاه‌های داخلی و همچنین بین‌المللی و تقدیر نامه‌ای هم از کشور سوئیس داریم.»

پارچه‌های دارایی بافی با طرح‌های رنگی مواج، آدم را وسوسه می‌کند برای خرید. تک تک محصولات را می‌شود از نظر گذراند اما دو محصول را نمی‌توان یافت که دقیقاً همشکل هم باشند. این، خصوصیت دارایی است. هیچ دو طرحی از آن را نمی‌توان یافت که عیناً مثل هم باشند. این ویژگی به دلیل ساختار منحصر به فرد و نحوه خاص تولید این نوع پارچه است.

دارایی یکی از تولیدات نساجی اشرافی ایران به شمار می‌آید. در گذشته نیز آن‌طور که نقل می‌کنند، از این هنر دستی برای تزئینات خانه‌های مجلل و قصرها استفاده می‌شده است.

استاد غضنفر ملک ثابت، پیر نساجی یزد هم در این باره حرف‌های جالب توجهی دارد: «دارایی‌بافی تلفیقی از فن رنگرزی و بافت پارچه است.  معمولاً برای ایجاد نقش روی پارچه دو روش وجود دارد؛ یا هنگام بافت، نقش را در پارچه ایجاد می‌کنند یا از طریق چاپ آن را روی پارچه پدید می‌آورند. اما در دارایی‌بافی، روشی متفاوت از این دو کاربرد دارد. در دارایی‌بافی، نقش به وسیله رنگرزی روی تار یا پود یا هر دو  منتقل و پس از آن پارچه بافته می‌شود. البته این، کار دشواری است اما حاصل کار ارزشمند است و پارچه‌ای بسیار استثنایی به ارمغان می‌آورد.»

نحوه رنگ آميزي پارچه ها 

او درباره نحوه رنگ‌آمیزی پارچه‌ها می‌گوید:« برای رنگ کردن پارچه به حکم سنت همیشه از رنگ‌هایی طبیعی استفاده می‌کردیم. از نمونه رنگ‌هایی که به کار می‌رفت و می‌رود باید نیل را برای رنگ آبی، روناس و قرمز دانه را برای رنگ قرمز و پوست درخت گل را برای رنگ زرد و مواد معدنی و خاکی گوناگون را برای رنگ سیاه نام برد و در حال حاضر ما سعی خود را می‌کنیم تا از رنگ‌های ثابت و قابل شست‌وشو استفاده کنیم.»

استاد از گذشته می‌گوید و اینکه اصلاً راز استفاده از این پارچه ابریشم‌گون رنگارنگ در یزد چه بوده است: « ۸۰ سال پیشتر حشره‌کش وجود نداشته و به دلیل اینکه پشه‌ها از رنگ‌های سبز و زرد و قرمز خوش‌شان نمی‌آمده، در یزد از شیشه‌های رنگی در ساخت پنجره‌ها استفاده می‌شده است و به همین دلیل هم دارایی به دلیل رنگارنگ بودن آن، به عنوان پرده و رورختخوابی استفاده می‌شده و همین کار باعث می‌شده که پشه از اتاق‌ها دوری کند.»

در جهیزیه عروس‌های یزدی، همیشه تکه‌ای از دارایی تدارک دیده می‌شده است. حالا هم گرچه شاید دارایی‌بافی مثل خیلی دیگر از هنرهای‌دستی، روزهای نه چندان پر رونقی را سپری می‌کند، اما به مدد فرهنگسازی و برگزاری نمایشگاه‌های مختلف صنایع دستی، هنرهای اصیل ایرانی اندک مجالی برای عرض اندام یافته و هنرمندان و صنعتگران را امیدوار کرده تا بار دیگر دست‌ساخته‌های بی‌نظیر ایرانی، به دوران اوج برگردند.