بازگشت تحریم‌ها و زنجیره فولاد ایران: صادرات سنگ‌آهن یا تقویت تولید داخلی؟

بازار فولاد و مواد اولیه ایران در پنج ماهه نخست سال ۱۴۰۴ شاهد روندی صعودی در صادرات محصولات پایه و کاهش صادرات محصولات نهایی بوده است. بر اساس آمار منتشرشده توسط انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، صادرات کل زنجیره آهن و فولاد در این مدت ۱۷ درصد رشد کرده و به حدود ۸۰۰ هزار تن رسیده است. ارزش دلاری این صادرات نیز با ۱۰ درصد افزایش به مرز ۳ میلیارد دلار نزدیک شد.

با این حال نکته مهم‌تر در بخش مواد اولیه است: صادرات کنسانتره سنگ‌آهن ۸۰ درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش یافته که موجب نگرانی فولادسازان شده است. آن‌ها معتقدند این روند می‌تواند تأمین مواد اولیه برای تولید داخلی را به خطر بیندازد و زنجیره فولاد را دچار اختلال کند. از سوی دیگر، صادرات محصولات نهایی مانند میلگرد کاهش قابل توجهی داشته است؛ میلگرد که بیش از ۸۵ درصد سهم صادرات مقاطع طویل فولادی را تشکیل می‌دهد، ۳۱ درصد کاهش یافته است.

واکنش رئیس انجمن سنگ‌آهن

در واکنش به نگرانی فولادسازان، مهرداد اکبریان رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران تأکید کرد که مشکل اصلی زنجیره فولاد خاموشی‌های مکرر و ناترازی انرژی است و نه صادرات مواد اولیه. او گفت: «وقتی واحدهای تولید آهن اسفنجی و شمش فولاد به دلیل کمبود برق و گاز نمی‌توانند با ظرفیت کامل کار کنند، طبیعی است که تقاضا برای مواد اولیه کاهش یابد. در چنین شرایطی صادرات مازاد سنگ‌آهن و گندله تنها راه برای حفظ چرخه تولید معادن و کارخانه‌های گندله‌سازی است.»

اکبریان همچنین اشاره کرد که برخی فولادسازان خود اقدام به صادرات آهن اسفنجی می‌کنند و از ظرفیت داخلی استفاده نمی‌کنند و افزود: «بزرگ‌نمایی موضوع صادرات توسط برخی فولادسازان برای کاهش قیمت گندله یا کنسانتره و جبران خسارت ناشی از ناترازی انرژی است، نه به دلیل کمبود واقعی مواد اولیه.»

بازگشت تحریم‌ها و تأثیر بر صادرات و بازگشت ارز

بازگشت تحریم‌ها یا تشدید فشارها شرایط را پیچیده‌تر کرده است. تحریم‌ها محدودیت‌های جدی بر دسترسی ایران به نظام مالی بین‌المللی، کانال‌های رسمی انتقال ارز و اعتماد طرف‌های خارجی ایجاد می‌کنند. موانع اصلی شامل موارد زیر است:

_محدودیت دسترسی به نظام مالی بین‌المللی: بانک‌ها و مؤسسات بزرگ بین‌المللی همکاری با ایران را به دلیل ریسک جریمه یا فشارهای حقوقی محدود می‌کنند.

_مسدود شدن کانال‌های رسمی انتقال ارز: حواله‌های بانکی بین‌المللی محدود می‌شوند و تبدیل ارز به ریال دشوارتر می‌شود.

_افزایش هزینه معاملات جایگزین: استفاده از واسطه‌ها، بازارهای غیررسمی یا معاملات تهاتری (کالا در مقابل کالا) هزینه و ریسک بالاتری دارد.

_کاهش اعتماد و افزایش مخاطره اعتباری: طرف‌های خارجی ممکن است قرارداد با ایران را به تأخیر بیندازند یا شرایط سخت بگذارند.

_نوسانات شدید ارز و اثر آن بر قیمت تمام‌شده: دیر رسیدن ارز یا تفاوت نرخ ممکن است زیان صادرکننده را افزایش دهد.

_مشکلات داخلی در اجرای مقررات بازگشت ارز: ضعف نظارت و اختلاف در اجرای آیین‌نامه‌ها می‌تواند فشار بیشتری ایجاد کند.

با توجه به این محدودیت‌ها، صادرات سنگ‌آهن و محصولات پایه نیز تحت فشار خواهد بود و بازگشت ارز صادراتی به کشور سخت‌تر می‌شود.

سناریوهای محتمل بازگشت تحریم‌ها

با بازگشت و تشدید تحریم‌ها، چند سناریوی محتمل برای صادرات و بازگشت ارز زنجیره فولاد ایران قابل تصور است.

سناریوی محدود یا تحریم‌های متعارف، حالتی است که تحریم‌ها بیشتر در بخش بانکی و مالی اعمال می‌شوند، اما صادرات پایه‌ای مانند فولاد، پتروشیمی و محصولات کشاورزی هنوز امکان‌پذیر است. در این شرایط، درآمد حاصل از صادرات کاهش می‌یابد و هزینه‌ها برای صادرکنندگان افزایش می‌یابد، اما صادرات با دشواری ادامه پیدا می‌کند و تولیدکنندگان می‌توانند با مدیریت بهتر، چرخه صادرات را حفظ کنند.

سناریوی شدید یا قطع کامل تعاملات مالی، شرایطی است که تحریم‌ها گسترده‌تر شده و دسترسی ایران به شبکه‌های مالی بین‌المللی، از جمله سوئیفت، قطع می‌شود. در این حالت انجام صادرات به‌شدت محدود خواهد شد و معاملات عمدتاً به شکل تهاتری یا با واسطه انجام می‌شود. بازگشت ارز به کشور نیز با مشکلات بسیار جدی مواجه خواهد بود و فشار بر صادرکنندگان افزایش می‌یابد.

سناریوی تطبیقی داخلی، حالتی است که دولت تلاش می‌کند با سیاست‌های داخلی، آسیب تحریم‌ها را مدیریت کند. در این سناریو، ممکن است مقررات بازگشت ارز سختگیرانه‌تر و مشوق‌ها هدفمندتر شوند تا بازار ارز داخلی تثبیت شود. صادرکنندگان با فشار بیشتری روبه‌رو خواهند شد و برخی بازارها کاهش می‌یابند، اما با این سیاست‌ها امکان مدیریت و کنترل اثرات تحریم‌ها وجود دارد.

چه رویکردی مناسب‌تر است؟

در شرایطی که تحریم‌ها بازگشته و برگشت ارز دشوارتر از قبل خواهد شد، دو رویکرد اصلی مطرح می‌شود:

تمرکز بر صادرات سنگ‌آهن و گندله که مزیت آن احتمال ورود سریع‌تر ارز به کشور است تا به معادن و کارخانه‌ها برای ادامه فعالیت کمک شود. از سوی دیگر ارزش افزوده در این فرایند پایین است، میزان اشتغال کمتر خواهد شد و فشار بر تولید داخلی ادامه دارد.

تمرکز بر تقویت تولید داخلی و زنجیره ارزش فولاد که مزیت آن تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، اشتغال و رشد پایدار است، اما در کوتاه‌مدت ارزآوری کمتر و فشار تحریم‌ها ممکن است تأمین مواد اولیه را با مشکل مواجه کند.

با توجه به این وضعیت رویکرد ترکیبی می‌تواند گزینه بهتری باشد که در آن صادرات مربوط به مازاد تولید سنگ‌آهن و گندله‌ای باشد که تقاضای داخلی را جذب نکرده باشد.

به‌این‌ترتیب اولویت دادن به تأمین مواد اولیه داخل برای واحدهای تولید فولاد و استفاده از ارز صادراتی برای تقویت زیرساخت انرژی و رفع ناترازی برق و گاز در زنجیره فولاد می‌تواند در شرایط فعلی و از نگاه کلان برای اقتصاد ملی کارآمدتر باشد.

جمع‌بندی

بازگشت تحریم‌ها باعث محدودتر شدن صادرات و سخت‌تر شدن بازگشت ارز می‌شود. در این شرایط، فشار بر معادن و فولادسازان افزایش یافته است و تصمیم‌گیری درباره سیاست صادراتی باید با رویکردی استراتژیک و بلندمدت صورت گیرد. صادرات باید برای مازاد تولید انجام شود تا چرخه معادن متوقف نشود و بخشی از ارز حاصل از صادرات برای استفاده در گلوگاه‌های انرژی مصرف شود تا تولید تداوم یابد.

به‌عبارت‌دیگر، راهبرد هوشمندانه ترکیبی، تلفیقی از مدیریت صادرات و تقویت تولید داخلی است تا در شرایط تحریم، همچنان بخشی از ارز وارد کشور شود و در کنار آن زنجیره فولاد ایران آسیب نبیند.