ارزیابی و اهمیت کتاب «ایران بین دو انقلاب»؛ نوشته آبراهامیان

صفیه ملکی- کتاب ایران بین دو انقلاب نوشته پروفسور یرواند آبراهامیان بدون شک یکی از آثار مهم و قابل توجه در بررسی تاریخ ایران طی هفتاد سال گذشته است. این اثر تاکنون دوبار به زبان فارسی ترجمه شده است که توسط نشر مرکز و نشر نی انتشار یافت.

نویسنده در این کتاب برآن است که با تکیه بر نیروهای اجتماعی، گره های قومی و طبقات اجتماعی آن زمان، روابط اقتصادی و توسعه سیاسی هفتاد سال گذشته ایران را برای خواننده روشن کند و زوال ترکیب اجتماعی قدیم ایران و ظهور مدرنیته و دموکراسی ناقص و نارس در ایران را تبیین نماید.

 زیر ذره بین موضوع ایجاد احزاب، خصوصا حزب توده و اختصاص بخش عمده‌ای از کتاب به این حزب و همچنین گرایشات فکری به جریان چپ در نویسنده، برای اکثر منتقدان باعث ایجاد این شبهه شده است که در تحلیل و تفسیر وقایع تاریخی، اعتقادات شخصی نویسنده دخالت داده شده است. حتی برخی پا را از این هم فراتر گذاشته و معتقدند آبراهامیان با نگاه نومارکسیستی به تحلیل حوادث پرداخته و اصطکاک های قومیتی و طبقاتی را پررنگ جلوه داده است.

ساختار کتاب

با نگاهی دقیق می توان این کتاب را به سه بخش تفکیک نمود:

الف) بررسی زمینه های تاریخی ایران رو به توسعه

در این بخش به زمینه های اجتماعی انقلاب مشروطه و ناکامی آن در زدودن استبداد و نهایتا ظهور رضاشاه پرداخته می شود.

ب) بررسی نیروهای اجتماعی درونی و تحولات و حوادث بین المللی در سقوط رضاشاه و پایه ریزی حکومت پهلوی دوم

ج) بررسی برنامه های ناهمگون و نامتوازن اجتماعی – اقتصادی پهلوی دوم و زمینه های ظهور انقلاب اسلامی

به هرحال موضوع اصلی کتاب، تحلیل مبانی اجتماعی سیاست در ایران با تاکید بر چگونگی تحول تدریجی شکل آن به واسطه توسعه اجتماعی – اقتصادی از ابتدای مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران است.

نویسنده معتقد است در صد سال گذشته هیچگاه حلقه ارتباط دهنده بین حکومت و ساختارهای اجتماعی به وجود نیامد یعنی جامعه (طبقات اجتماعی) و سیاست وجود داشت اما اجتماعی نبود و به عبارتی دیگر دولت برآیند اجتماع و برخواسته از آن نبود و همین امر گروه های حاکم و نیروهای مدرن را از هم دور ساخت و ارتباطات بین اجتماع (عمدتا روحانیت و بازاریون) با حکومت به طور کلی قطع شد.

بنابراین، این توسعه ناهمگون با جنسی غریب برای اجتماع ایران هیچ جذابیتی نداشت و منجر به انقلاب اسلامی شد. هریک از اقدامات (از دوره مشروطه تا انقلاب اسلامی) تحولات بعدی را رقم می زند که دقیقا نامتناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی و ساختار و بدنه جمعیت ایران بود. به طور مثال اصلاحات ارضی موجب پیدایش سه طبقه در روستا شد:

1- مالکان غایب از روستا که عموما در شهرها ساکن بودند.

2- زمینداران مستقل (کدخدایان و دهقانان صاحب زمین)

3- مزدبگیران روستایی

در شهرها نیز به واسطه اقدامات دولت چهار طبقه که شامل خاندان پهلوی، سرمایه داران، طبقه متوسط (مغازه‌داران، کارمندان و معلمان) و طبقه کارگر شکل گرفت که برنامه ای برای سازماندهی آنها در جهت اهداف مربوط به توسعه‌ یافتگی و رسیدن به ترقی تنظیم نشده بود.

اصولا حاکمیت بر سه ستون نیروهای مسلح، شبکه های حمایتی دربار و دیوانسالار گسترده دولتی تکیه زده بود که در اواخر زمان محمدرضا شاه یک ستون دیگر به نام دولت تک حزبی نیز به آن اضافه شد.

نقاط قوت کتاب

احاطه نویسنده بر ادبیات موجود: نویسنده کتاب به منظور هرچه دقیق تر شدن پژوهش که بنا بود درباره حزب توده صورت بگیرد، مجبور می شود از یک سو به مطالعه چندین دهه قبل از شکل گیری آن بپردازد و از این طریق راز توفیق نسبی آن را در شکست های گذشته جستجو می کند و از طرف دیگر چند دهه بعد از شکل گیری آن را مورد بررسی قرار داده تا روشن کند که چگونه نیروهای دیگری بر آن حزب پیشی گرفتند.

نویسنده مطالعات کتابخانه ای و میدانی بسیار گسترده را انجام داده است که در قلم او و تفسیر و تحلیل رویدادها و حوادث ذکر شده در کتاب، کاملا موثر افتاده و مشهود است. او توانسته به بسیاری از منابع داخلی و خارجی درجه اول دست پیدا کند. از اسناد وزارت امور خارجه انگلستان و منابع دیگر بهره برده و برای نوشتن کتاب 600 صفحه ای خود، بیش از هفده سال زحمت کشیده است. بارها به کشورهای مختلف سفر کرده و در این راه از موسسات مختلفی مدد جسته است که انصافا چنین تلاش گسترده ای در خور تحسین است.

جامعیت منابع و بررسی اغلب مستندات تاریخی در نگارش اثر: از گنجینه بسیار باارزش اطلاعاتی وزارت امور خارجه بریتانیا تا گزارش های هفتگی، ماهانه، سالانه و تلگراف های کنسول‌های بریتانیا و همچنین وزیرمختارها، داده‌های موجود در مذاکرات پارلمانی، اطلاعات باارزش روزنامه ها و مجلات و نشریات ادواری فارسی زبان داخل و خارج کشور، خاطرات سیاستمداران و فعالان سیاسی و …

کتاب در عین پیچیدگی ظاهری با گنجاندن مطالب و رویدادها در مسیری مشخص تلاش می نماید از جامعه‌شناسی سیاسی کمک بگیرد و از ابتدا تا انتها از یک نظریه بنیادین که لایه زیرین تفکر نویسنده را شکل می‌دهد، تبعیت کرده و از ابتدا تا انتها از انسجام خاصی برخوردار است. در این کتاب هر نزاع قومی و نژادی در تحولات اقتصادی و ریشه اجتماعی سیاسی تحلیل می شود و هر رویداد در بستر تحولات سیاسی بررسی می شود. در واقع آبراهامیان این اصل را همیشه مد نظر قرار داده است که ناهمگونی و عدم برآوردن نیازهای سیاسی و اجتماعی جامعه موجب انقلاب می گردد.

آبراهامیان در این کتاب به ذکر مثال هایی از مشکلات جامعه ایرانی نیز می پردازد که شاید در این  دوران درک آن برای ذهن ما کمی دور و گنگ باشد به طور مثال از جمله مشکلات اساسی دوران قاجار نبود جاده‌های مناسب و وجود راهزنان بود، حتی نیروهای دولتی نیز هر کدام قصد رشوه گرفتن از مسافران را داشتند.

شاید باور نکنید! اما اگر در زمان قاجار می‌خواستید از بندرعباس یا جنوب ایران به تهران سفر کنید، باید با کشتی عربستان را دور می‌زدید. سپس از مسیر عثمانی و آذربایجان وارد تبریز می‌شدید و از تبریز خود را به تهران می‌رساندید!

در پایان می‌توان گفت به کار بستن روش تاریخی جدید متکی به داده ها و منابع عینی و غنی، این کتاب را به یکی از ارزنده ترین آثار در تحلیل تاریخ معاصر ایران تبدیل کرده است.