امير علي شير نوايي؛ حامي دانشمندان جام و باخرز و سازنده آرامگاه شاه قاسم انوار

يكي از شخصيت هاي تاريخي كه در عمران و آبادي جام و باخرز و هرات، كوشش بسيار كرد، «میرنظام‌الدین علی‌شیر نوائی»، از دانشمند و وزراي عصر حكومت تيموريان بود.

علي شيرنوايي، در سال ۸۴۴ ه‍جري در هرات زاده شد. پدر او هم از امراي دربار تيموري بود و به همين دليل، در خردسالي به همراه حسين بايقرا، آخرين شاه قدرتمند سلسله تيموري، در يك مدرسه تحصيل كرد.

او به خاطر علائق علمي و ادبي، از حكومت فاصله گرفت و به نقاط مختلف خراسان بزرگ مسافرت و علم اندوزي كرد تا اينكه، به دعوت سلطان حسين بايقرا، به دربار راه يافت، به وزارت رسيد و مدتي هم حاكم هرات در شرق خراسان شد.

مي دانيد كه قبل از حمله مغول ها به ايران، شهر نيشابور از بزرگترين و مهمترين مراكز علمي، فرهنگي و تمدني خراسان بزرگ و شايد كل ايران بود؛ بطوري كه جام و باخرز و هرات از «روستاق» ها و يا به عبارتي از توابع آن، به حساب مي آمدند

بعد از مغولها و با به قدرت رسيدن امير تيمور گوركاني و علائق ويژه تيموريان به احداث بنا و ساختمان و جاده و كاروانسرا، مجددا خراسان قدري رونق گرفت اما مركزيت علمي و فرهنگي آن، از نيشابور به هرات منتقل شد و به دليل نزديكي هرات به باخرز و جام، اين شهرها نيز در معرض آباداني قرار گرفتند.

علي شير نوايي، ميان دانشمندان ايراني و حكومت سلطان حسين بايقرا، روابط گرمي برقرار كرد و زمانيكه، امير هرات شد، به دليل اينكه خود آدم دانش دوست، اديب، مترجم و شاعري توانمند بود، تعداد زيادي از ادبا و شعراي پارسي گوي را به هرات دعوت كرد كه از آن جمله مي توان به شاعر بزرگ قرن نهم، عبدالرحمان جامي اشاره كرد. جامي كه براي تحصيل از تربت جام به نظاميه هرات رفته بود، تا آخر عمر مورد توجه و احترام امير قرار داشت.

از ويژگي هاي ديگر اين امير دانشمند، تساهل و دوري از تعصبات مذهب بود، بطوريكه كه با افرادي از همه فِرَق و مذاهب اسلامي، مصاحبت داشت و با همگان، چنان رفتار كرد كه بعد از مرگش، حتي در باره نوع مذهب او، اتفاق نظري پديد نيامد . البته عبدالرحمن جامي نيز، انساني روشن بين و عاري از تعصبات مذهبي بود. شايد به همين دليل، توانايي علمي و ادبي او،كمتر مورد علاقه متعصبين سني و شيعه منطقه جام قرار گرفته است!

در هر صورت، علي شير نوايي در كل خراسان كه در آن زمان با مركزيت هرات اداره مي شد، خدمات فرهنگي و عمراني متنوع و ارزشمند ارائه كرد و همچنين دستور داد تا براي عبدالرحمن جامي در هرات و شاه قاسم انوار در تربت جام، آرامگاهي ساخته شود. او همچنين كتابي با عنوان « خمسةالمتحیرین» در باره شرح حال و شخصيت علمي عبدالرحمان جامی نوشت كه در واقع مي توان اين اثر را، نخستين ويژه نامه منتشر شده در باره جامي دانست

امير علي شيرنوايي در سال 906 هجري قمري، در هرات درگذشت و در همان جا هم دفن شد. از او آثار ادبي، ديوان اشعار، زندگينامه دانشمندان و مناجات نامه هاي زيادي به دو زبان فارسي و تركي جغتايي بر جاي مانده است. تا كنون در شهرهاي مختلف آسياي ميانه بويژه در «تاشكند» چند همايش در باره او بر گزار شده است.

در يكي از مناجات ها مي گويد: « الهی مرا پابند صحبت جاهل مگردان و حاجتمندِ حشمت اراذل مگردان! »

27 ارديبهشت، روز تولد اوست