اکبر و برادرانش؛ میراث خانواده لاجوردیان برای صنعتگران ایران

 موضوع را با چند جمله  سوزناك و پر حسرت از خاطرات خود اكبر لاجورديان در هنگام خروج اجباري از ايران، شروع كنيم:

« اكنون سرزمینی را پشت سر می‌گذاشتم که ذرات وجودم با آب و گل آن سرشته و پرورش پیدا کرده بود. پیکرهای درگذشتگانم، که پدرانم، مادرانم در زنجیره نسل‌های طولانی، همه در خاک این سرزمین خفته‌اند. دل کندن از آن همه خاطره و از تاریخ و یادگارهای خانواده‌ام بسیار دشوار بود. به این علت با حسرت به افق‌های دور و تاریک ایران نگاه می‌کردم».

اموال اكبر و برادران لاجورديان به موجب مصوبه تيرماه 1358 شوراي انقلاب مصادره شد و او بعد از يك مجادله سخت و بي حاصل براي باز پس گيري اموالش، سر انجام مخفيانه  از ايران خارج شد و روز 23 اسفندماه 1401 در آمريكا درگذشت و به اين ترتيب، آخرين حلقه از بزرگترين خانواده صنعتي ايران از هم گسست و به تاريخ پيوست.

لاجوردي ها( با نام قديمي نيل فروشان)  از قديمي ترين خانواده هاي صنعتگر ايران بودند كه از اواخر حكومت ناصرالدين شاه قاجار تا اواخر حكومت محمدرضا شاه پهلوي، در كار تجارت و صنعت بودند و تا بهمن 1357 حدود 80 كارخانه تاسيس كردند و 15 هزار نيروي متخصص و ماهرايراني را به كار گماردند. . « گروه صنعتي بهشهر» از برجسته ترين بنگاههاي صنعتي آنها بود كه هنوز هم پابرجاست و از معدود واحدهاي قديمي است كه به رغم  بريز و بپاش هاي متعارف،  هنوز هم سود مي دهد.

خانواه لاجورديان به  جز توفيقات صنعتي و تجاري كه حاصل كردند، چند ميراث بزرگ نيز  برجاي گذاشتند كه مي تواند تجربه اي ارزشمند براي همه كارآفرينان جوان ايراني و ايضا  صنايع رو به زوال،  كشور باشد:

1-لاجوردي ها بر خلاف بسياري از صنعتگران دوره پهلوي كه از زمينداري و ديوانساري به جرگه صنعت پيوستند، آنها از بازرگاني و تجارت به صنعت كشيده شدند.  نسل اول و دوم لاجوردي ها بازرگان بودند و فقط نسل سوم و چهارم  به توليد و صنعت و بانكداري  مبادرت ورزيدند. يكي از روش هاي طبيعي و تجربه شده  براي توسعه صنعتي، شيوه «ديگر بازار» و يا سوق دادن سرمايه تجاري به صنعتي است.  بنابراين، لاجوردي ها از اصيل ترين خانواده هاي صنعتي خاورميانه  بودند كه استمرار كار آنها مي توانست به خلق بنگاههاي صنعتي بزرگ مقياس منجر شود و در قامت صنعتگران جهاني ظاهر شوند.

2- ويژگي ديگر خانواده لاجورديان مداومت و مقاومت در حوزه صنعت بود. اكبر لاجوردي مي گويد: « «ما برای پیشرفت کارمان ۱۱۰ سال حوصله به خرج دادیم و سخت کار کردیم». براي آنها صنعتگري،  عرصه بخت آزمايي و سرهم بندي و بستن بار  و طي كردن ره صدساله در طول و عرض يك شب نبود؛ تلاشي بود مجددانه  با سودهاي اندك اما مستمر و كارساز. طبق برآوردهاي انجام شده، ميانگين سرمايه گذاري خانواده لاجوريان در طول يك قرن، سالانه 20 درصد رشد  ثابت داشته است. 

3- ويژگي سوم خانواده لاجورديان، همكاري هاي خانوادگي و استفاده از اين سرمايه اجتماعي در مسير بقاء كارآفريني بود. بسيار از خانواده هاي صنعتگر ايراني متاسفانه بواسطه اختلافات خانوادگي و يا تقسيم ارث، دچار فروپاشي كاري و يا جدايي و كدورت هاي دراز مدت شدند كه ماجراي برادران خيامي ( احمد و محمود) از آن جمله است. خانواده لاجوردي چهار نسل، پشت هم ايستادند و اگر هم خرده اختلافاتي داشتند در انظار عمومي به حل و فصل آن نپرداختند.

4- اين خانواده را مي توان بعد از خانواده امين الضرب، به نوعي پايه گذاران بخش خصوصي ايران و يا مدافع مرزها و حدود بخش خصوص دانست. سناتور قاسم  لاجوردي( يكي از اعضاي اين خانواده)  حتي زماني كه محمدرضا شاه پهلوي با صاحبان صنايع بزرگ، چپ افتاده بود و كسي را ياراي مقاومت در برابر او نبود، به صرافت دفاع از ماهيت بخش خصوصي ايران برآمد و گفت: « اگر قرا باشد كه اعلي حضرت، در باره ميزان دستمزدها و سهام كارخانجات خصوصي هم تصميم بگيرند كه دیگر نمي شود در اين مملكت سرمايه گذاري و كار كرد».  ( به نقل از مصاحبه عباس ميلاني با نشريه كارخانه دار).

شايد آخرين دفاع از اين نوع را خود اكبر لاجورديان انجام داد كه در سال 58 با مراجعه و مذاكره مكرر با سران انقلاب، كوشيد تا  لزوم توجه به حقوق مالكيت و تاثير آن بر آينده صنعت كشور  را به صاحبان نظام سياسي نوبنياد،   ياد آوري كند  كه حاصلي نداشت و  به قول حافظ «چه توان کرد که سعي من و دل باطل بود».

5– ويژگي پنجم خانواده لاجورديان، داير كردن واحد« تحقيق صنعتي»، «توسعه صادرات»، « دانش محور» كردن صنايع و بويژه از استفاده از علوم اجتماعي و دانش مديريت در حوزه بنگاهداري صنعتي بود. تا قبل از اين، تصور عمومي بر اين  بود كه ساخت و اداره موفق يك واحد توليدي فقط با دانش مهندسي ممكن است.

 لاجوردي ها  از نخستين كساني بودند كه تجارب تجاري پدرشان و نيز حضور صِرف تكنيسين ها و مهندسين  را براي پيشبرد صنعت كافي ندانستند و براي اين منظور، نخستين آموزشگاه مديريت منطبق با استاندارد دانشگاه هاروارد را در كشور پايه گذاري كردند. بزرگترين شركت كامپيوتري را داير كردند  و در ادامه، زمام امور صنعت را به فرزندان دانشگاه ديده خود سپردند.

6- ويژگي ششم اين خانواده،  كه شايد دست كمي از تمام فعاليت هاي صنعتي آنها نداشته باشد، دايركردن مركز تاريخ شفاهي هاروارد بود كه به بدست مرحوم حبيب لاجوردي تاسيس شد. اين مركز در كنار ساير فعاليت هاي تاريخ پ‍ژوهشي، توانسته است، تمام تجارب صنعتي و اقتصادي مديران و سياستگذاران كشور را تجميع و در اختيار علاقمندان قرار دهد.

جد بزرگ خانواده لاجوردي، حاج سید محمد نیل فروش فرزند ميرزا ابوالقاسم بود که در سال ۱۲۴۷ هجری شمسی در کاشان به دنیا آمد. حاج محمود و اكبر به عنوان نسل دوم اين خانواده به حساب مي آيند. اکبر نام خانوادگی خود را از لاجوردی به لاجوردیان تغییر داده بود.

احمد لاجوردي (كارآفرين)، سناتور قاسم لاجوردي و حبیب لاجوردي (موسس تاريخ شفاهي) فرزندان محمود لاجوردي و از نسل سوم اين خانواده محسوب مي شوند. نسل چهارم اين خانواده شامل علي و حميد ( فرزندان احمد لاجوردي) هستند كه در داخل و خارج از كشور به تجارت و صنعت اشتغال داشتند.

از سال ۱۳۳۰ لاجوردی‌‌ها وارد عرصه صنعتی شدند. بعدها به تولید روغن نباتی، نخ، پارچه، قالی، فلاسک، کشتیرانی و خدمات مالی مانند تاسیس بانک و شرکت‌های خدمات کامپیوتری پرداختند. در سال ۱۳۴۸ اتاق بازرگانی ایران اكبر لاجورديان  را به عنوان بازرگانی نمونه معرفی کرد.

اکبر لاجوردیان عضو هیئت‌رئیسه اتاق بازرگانی تهران، رئیس هیئت‌مدیره شرکت صنعتی بهشهر، عضو هیئت‌مدیره بانک بین‌‌المللی ایران و ژاپن  و مدیرعامل «گروه صنعتی بهشهر» و از بنیانگذاران شرکت‌های «مخمل کاشان»، «راوند کاشان» و «پلی اکریل» بود. حاج اكبر همچنين دريافت كننده جايزه امين الضرب در سالهاي اخير از سوي اتاق بازرگاني كشور بود

 دكتر علي اصغر سعيدي در كتاب خود با عنوان « سرمايه داري خانواد گي خاندان لاجوريان»، نكات ارزشمند و درس آموزي را يادآوري كردند كه به گمان من، مطالعه آن بر هر كارآفرين ايراني  واجب است.

خلاصه ای از این کتاب را می توانید در مقاله زیر مطالعه کنید