بررسی تأثیرات توافق احتمالی و رفع تحریم‌ها بر صنعت فولاد

احسان رنجبران _ بررسی آمارهای اعلام شده توسط انجمن تولیدکنندگان فولاد نشان می‌دهد تولید فولاد میانی از ۳۲ میلیون و ۱۰۸ هزار تن در سال ۱۴۰۲ به ۳۰ میلیون و ۲۸۵ هزار تن در سال ۱۴۰۳ کاهش یافته است، یعنی تولید فولاد میانی در این مدت ۵٫۷ درصد کمتر شده است.

این کاهش تولید در حالی است که بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، تولیدات فولاد ایران در سال جاری باید به ۵۵ میلیون تن برسد و جایگاه هفتم جهان در این زمینه در اختیار کشورمان قرار بگیرد. عامل تحریم در کنار عوامل مهم دیگری همچون سیاست‌های ارزی و ناترازی انرژی باعث شده صنعت فولاد ایران در حال حاضر در زمینه تولید بیش از ۲۰ میلیون تن و از نظر جایگاه ۳ پله با اهداف این سند فاصله داشته باشد، با این‌حال رفع تحریم‌ها می‌تواند بازارهای جدید صادراتی را به روی فولاد باز کند و بخشی از اهداف بلد مدت این صنعت تحقق یابد.

کشور ایران دارای مزایای رقابتی مناسبی مانند دسترسی به مواد اولیه و انرژی زیاد و همچنین موقعیت جغرافیایی مناسب است. این شرایط ظرفیت بسیار مناسبی را برای تولید و صادرات محصولات فولادی با ارزش افزوده بالا ایجاد کرده است. مذاکرات بین ایران و آمریکا دریچه‌ای از امید را به روی کل اقتصاد کشور گشوده تا با انجام توافق احتمالی شاهد برطرف شدن تحریم‌ها و استفاده گسترده از این ظرفیت‌ها باشیم.

در ادامه به بررسی مهم‌ترین چالش‌ها و مشکلات صنعت فولاد و تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم رفع تحریم‌ها بر آن‌ها می‌پردازیم:

۱_ محدودیت‌های صادراتی: تحریم‌های موجود علیه ایران، صادرات فولاد را با مشکلات زیادی روبرو ساخته و ورود این صنعت به بازارهای جهانی دشوارتر از قبل شده است. هرچند تولیدکنندگان فولاد می‌کوشند تا به هر نحو ممکن به ادامه صادرات بپردازند، اما افزایش مداوم تحریم‌ها کار را برای آن‌ها سخت‌تر از قبل می‌کند و عملاً بخش بزرگی از بازارهای جهانی از دسترس فولاد ایران دور می‌ماند.

تأثیر تحریم‌ها بر صنایع فولاد انکار نشدنی است و مراجعه به آمارها این موضوع را تائید می‌کند. بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، صادرات زنجیره فولاد کشور در سال گذشته (۱۴۰۳)، ۱۳ درصد کاهش داشته که معادل یک میلیارد دلار است.

در کنار این باید به موضوع عدم عضویت ایران در گروه اقدام مالی (FATF) نیز توجه کرد که کانال‌های جابجایی مالی را محدود و مشکلات مضاعفی را برای صادرات فولاد ایجاد کرده است.

برطرف شدن تحریم‌ها بدون شک می‌تواند باعث ورود ایران به بازارهای جدیدی شود که برای سال‌ها از آن‌ها محروم بوده و تغییراتی را به دنبال داشته باشد که نتایج مثبت آن حتی در کوتاه‌مدت نیز احساس خواهد شد.

۲_ محدودیت‌های وارداتی: تحریم‌ها همان‌طور که باعث ایجاد مشکل در صادرات شده‌اند، واردات را نیز با سختی‌هایی روبرو ساخته‌اند. در حال حاضر بسیاری از صنایع مجبور هستند محصولات و مواد اولیه مورد نیاز خود را با واسطه و از طریق کشور ثالث به کشور وارد کنند. این فرایند باعث افزایش هزینه‌های تمام‌شده می‌شود. همچنین عدم دسترسی به بسیاری از تولیدکننده‌های معتبر خارجی، زمینه را برای واردات کالاهای بی‌کیفیت فراهم می‌سازد. هرچند مواد مورد نیاز صنایع فولاد در داخل کشور وجود دارند اما بخشی از این مواد دارای کیفیت مناسب نیستند و می‌توان با واردات مواد باکیفیت باعث افزایش سطح کیفی محصولات تولیدی شد. همچنین کیفیت پایین بعضی از این مواد مانند گندله باعث افزایش مصرف انرژی در فرایند تولید می‌شود که واردات محصول باکیفیت باعث صرفه‌جویی در انرژی خواهد شد. از سوی دیگر با افزایش تولید ممکن است نیاز تولیدکنندگان به کالاهایی مثل قراضه آهن بیشتر از عرضه داخلی شود که این نیازهای می‌توانند با واردات تأمین شوند.

۳_ انتقال فناوری: به‌روزرسانی تجهیزات و ابزارها از جمله نیازهای اصلی تمام صنایع است. این کار نیز به دلیل تحریم‌ها با وقفه‌هایی روبرو شده است و در بسیاری از موارد نوسازی تجهیزات و تأمین قطعات به‌سختی انجام می‌شود یا مدت‌ها به تعویق می‌افتد. از سوی دیگر انتقال تجربیات دوجانبه و استفاده از دانش فنی بین مجموعه‌های صنعتی از ضرورت‌های حوزه صنعت است که این مسئله نیز به دلیل تحریم و ایجاد محدودیت با چالش‌هایی روبرو است. همچنین استفاده از فناوری‌های جدید در تولید فولاد مانند کوره‌های قوس الکتریکی، تولید فولاد سبز و استفاده از هوش مصنوعی احتیاج به تعامل و ارتباط مثبت با کشورهای صاحب این فناوری‌ها دارد.

۴_ سرمایه‌گذاری: جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی برای توسعه صنایع فولاد کشور ضروری است. در طرح جامع فولاد کشور که اجرای آن از سال ۱۳۹۳ آغاز شد جذب سرمایه‌گذار خارجی برای پروژه‌های فولادی جنوب کشور پیش‌بینی شده بود. در همان زمان چند شرکت مطرح بین‌المللی تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری در صنایع فولاد ایران اعلام کردند، اما تحریم‌های بین‌المللی مانع اصلی در ادامه همکاری این شرکت‌ها با ایران شد. طبیعتاً رفع تحریم‌ها به‌عنوان مانع اصلی ورود این سرمایه‌ها می‌تواند زمینه را برای توسعه چشمگیر صنعت فولاد و صنایع وابسته مهیا کند.

۵_ ناترازی برق و انرژی: ناترازی انرژی به‌ویژه ناترازی برق یکی از مهم‌ترین بحران‌های چند سال اخیر صنایع ایران بوده و صنایع فولاد نیز آسیب‌های زیادی از این مشکل دیده است، به‌طوری‌که اخیراً مدیرعامل شرکت فولاد خوزستان پیش‌بینی کرده که در تابستان سال جاری (۱۴۰۴) در حدود ۴۰ درصد از تولیدات این شرکت به دلیل همین مشکل کاهش پیدا خواهد کرد. برطرف کردن مشکل ناترازی نیز در گروی سرمایه‌گذاری در حوزه تولید برق است و در این زمینه هم می‌شود از سرمایه‌های خارجی استفاده کرد.

۶_ رکود اقتصادی در داخل کشور: رکود داخلی به‌خصوص در حوزه‌هایی مانند مسکن تأثیرات چشمگیری بر تولید و فروش صنایع فولاد دارد. مذاکرات میان ایران و آمریکا و توافق احتمالی باعث اصلاح نرخ ارز و طلا خواهد شد و این موضوع سبب فروش بیشتر طلا و ارز در بازار و ورود سرمایه به بخش مسکن می‌شود. ورود سرمایه به بازار مسکن، ساخت‌وسازها را نیز افزایش می‌دهد که افزایش ساخت‌وساز نیز زمینه بالا رفتن تقاضاها برای مقاطع طویل فولادی به‌خصوص میلگرد و تیرآهن را فراهم کرده و در نهایت نیاز به تولید افزایش می‌یابد.