تاریخ نوشابه‌ سازی در ایران

مي گويند كه نوشابه سازي را ميرزاي توني به ايران آورده است؛ اما او كيست؟ كسي نمي داند. آرشيو ملي ايران، مشروح مذاكرات مجلس و آرشيو مجلس هيچ سرنخي از اين فرد به دست نمي دهد. آن كه معروف است فاضل توني است كه بعدها ورشكسته شده؛ اين ورشكستگي ذهن را به سمت كارخانه نوشابه سازي آلپاين مي برد.

بعد از توني، فردي به نام ميرهاشم آرين در تبريز، كارخانه ورشكسته شده آلپاين را خريد و سال ۱۳۴۱ با سرمايه برادران ساهاكيان، از سرمايه داران معروف تبريزي، قراردادي براي توليد نوشابه با كمپاني كوكاكولا منعقد کرد. به اين ترتيب با آغاز به كار اين كارخانه كه در بلوار دانشگاه تبريز واقع بود، زمينه براي اشتغال تعداد زيادي فراهم شد. اين كارخانه بزرگ ترين كارخانه توليد نوشابه غيرالكلي در تبريز بود و با شبكه منظم توزيع در سطح منطقه، يعني در استان‌هاي آذربايجان شرقي و غربي، حتي قسمتي از غرب كشور توزيع مي شد.

زمزم چگونه پدید آمد؟

اما اين نخستين نوشابه سازي موفق ايراني نبود چرا كه هشت سال قبل تر، شركت زمزم توليد نوشابه خود را آغاز كرده بود. موسس شركت حبيب ثابت بود. ابتدا تحت ليسانس پپسي كولاي بين المللي توليد خود را آغاز كرد، اما آن طور كه در سايت شركت زمزم نوشته شده است: «به دليل عدم تطبيق ذائقه مردم با اين نوشابه موفقيتي به دست نياورد كه اين امر سبب توزيع مجاني نوشابه همراه با جايزه شد.» با اين حال نويسنده اي معتقد است كه اگرچه موسسان كارخانه‌هاي نوشابه سازي اميد چنداني به بازگشت سرمايه شان در كوتاه مدت نداشتند، جامعه در حال تحول دهه ۵۰ به خوبي پذيراي بطري هاي اين شركت و شركت ساسان شد كه يك سال بعد از زمزم تاسيس شد.

کانادا درای؛ یک برند موفق

موسس ساسان مشخص نيست. آنچه معلوم است اين كه اين شركت دو برند «كانادا دراي» و «سوپر كولا» را توليد مي كرد. ساسان به اندازه‌اي موفق ظاهر شد كه سال ۱۳۵۴ وارد بورس اوراق بهادار تهران شد. برخي مي گويند موفقيت ساسان به دليل عرضه نوشابه‌هاي زرد(نارنجي) بوده كه مشتريان زيادي داشته است. ساسان به حدي كار خود را گسترش داد كه شركتي با عنوان شيشه و گاز شوگا تاسيس كرد كه كارويژه آن توليد شيشه‌هاي مصرفي ساسان بود.

شاخه دیگری از نوشابه سازی در ایران

تاريخ نوشابه سازي در ايران، يك سر هم در مشهد دارد؛ جايي كه مرحوم حاج يزدي شركت نيسان شرق يا همان خوشگوار را تاسيس كرد. خوشگوار از ابتدا با كوكاكولاقرارداد همكاري بست.اما شرايط نوشابه سازها بعد از انقلاب، كاملامتفاوت شد. كوكاكولاي تبريز كه توانسته بود از موج اول مصادره ها سالم بيرون بيايد و حتي سال ۱۳۵۸ كارخانه دومي در تبريز بنا كند، نهايتا سال ۵۹ ملي و مصادره شد.

زمزم هم مصادره شد و به عنوان يك شركت مادرتخصصي زيرنظر بنياد مستضعفان انقلاب اسلامي فعاليت مي كند. ديدن خط توليد اين شركت از پشت شيشه هاي مشرف به خيابان آزادي، هنوز هم براي برخي عابران و رهگذران جالب توجه است. شركت زمزم در حال حاضر ۱۶ كارخانه در سراسر ايران دارد. زمزم در سايت خود، درباره فعاليتش بعد از انقلاب به ماجراي قطع وابستگي به پپسي و كوكاكولااشاره كرده و نوشته است: «سال ۱۳۵۹ اقدام به ايجاد واحد تحقيق و توسعه کرده بود كه آزمايشگاه اين واحد ارديبهشت ۱۳۶۰ شروع به فعاليت كرد.

اين آزمايشگاه تلاش شبانه روزي خود را روي فرموله كردن و تهيه اسانس‌ها و مواد لازم جهت عصاره سازي متمركز کرد و شهريور۱۳۶۰ موفق به فرموله كردن عصاره پپسي و متعاقب آن عصاره پرتقالي گرديد. شركت زمزم جهت رهايي از وابستگي خارجي در زمينه مواد اوليه نيز اقداماتي را آغاز كرد كه اولين قدم در اين زمينه تغيير شيشه هاي نوشابه با آرم پپسي بود كه به تدريج با قالب جديد با آرم زمزم به بازار عرضه شد. همزمان، زمزم منابع تهيه عصاره خود را نيز تعويض و خود را از قرارداد استعماري هر عصاره به مبلغ ۳۰۰ دلار پپسي كولارها و در عوض عصاره‌هايي با قيمت بسيار ارزان تر تهيه كرد.»

مصادره ساسان پس از انقلاب

ساسان ماجراي جالب تري دارد با مصادره اين شركت بعد از انقلاب اسلامي، مديريت آن به حوزه علميه خواهران يا جامعه الزهرا (س) واگذار شد. كار اين شركت تا مدتي روبه راه بود به طوري كه كارخانه جديدي در قزوين، در سال ۱۳۷۴ تاسيس كرد. اما زيانده شدن شركت در سال‌هاي اخير و اخراج آن از بورس، زمينه خصوصي سازي ساسان را به وجود آورد كه البته برخي معتقد بودند اين خصوصي سازي به دردهاي اين شركت افزود، چرا كه بحران هاي كارگري زيادي براي آن به وجود آورد.

با اين حال ساسان در سه سال اخير باز هم به توليد بازگشته است و در حال حاضر برندهاي پپسي، پارسي كولا، شادنوش و پارسي را توليد مي كند.

خوشبختی خوشگوار

اما خوشگوار را بايد خوشبخت ترين نوشابه سازي بعد از انقلاب دانست، چرا که فراز و نشيب کمي در دوران حيات خود داشته و امروز هم فردي از خاندان يزدي بر اين شركت مديريت مي‌كند.

خوشگوار كه پيش از انقلاب با كوكاكولا قرارداد همكاري داشت، بعد از انقلاب هم اين همكاري را ادامه داد تا اين كه سال ۱۳۶۳ ورود عصاره اين نوشابه به ايران ممنوع شد. در اين زمان خوشگوار به سمت استفاده از فرمول ايراني ساخت نوشابه رفت. فرمول ساخت دكتر فرخ سرمد كه بعدها در قالب شركت صنايع غذايي ايران درآمد و در شهر نوشهر به توليد عصاره نوشابه پرداخت.

تولد دوباره کوکاکولا

البته اين پايان ماجراهاي تاريخي نوشابه سازي در ايران نبود. شركت نوشاب سال ۱۳۷۰، با خريد كارخانه شمس تهران تصميم به توليد كوكاكولادر ايران گرفت. شركت كوكاكولانيز با امضاي قراردادي به مبلغ ۱۵ ميليون دلار ۲۷ درصد سهام شركت را در اختيار گرفت و همكاري براي توليد كوكاكولاآغاز شد. به اين ترتيب كوكاكولااولين شركت خارجي لقب گرفت كه بعد از انقلاب در ايران سرمايه گذاري مي كرد.

با امضاي قرارداد، حدود ۴۰ ميليون بطري با آرم كوكاكولا تهيه و توليد نوشابه نيز سال ۱۳۷۳ آغاز شد، اما يك سال بعد با وضع تحريم هاي آمريكا، همكاري كوكاكولابا ايران متوقف و شركت نوشاب از دريافت فرمول توليد كوكاكولا محروم شد.

اين تنها بدشانسي نوشاب نبود؛ چرا كه شركت خوشگوار هم توانسته بود عصاره هاي نوشابه را وارد ايران و نوشابه هاي كوكاكولاي خود را حتي زودتر از نوشاب وارد بازار كند. اين گونه بود كه نوشاب، نتوانست سهم زيادي از بازار را نصيب خود كند.

تاريخ نوشابه سازي در ايران معجوني است از سرمايه‌داري دوران پهلوي و دولتي سازي بعد از انقلاب و همچنين همكاري شركت‌هاي بزرگ آمريكايي توليد نوشابه با شركت هاي ايراني توليدگر. با اين سابقه جذاب هنوز بايد غصه خورد كه چرا كاري براي مستندسازي آن انجام نشده است و چرا هنوز نمي‌دانيم ميرزاي توني كيست كه طعم نوشابه را به ايرانيان چشانده است؟