تايباد، كاريز، محسن آباد و ایل هزاره در گزارش هاي وزارت جنگ انگلستان

رقابت هاي استعماري انگلستان و روسيه در ايران، تا اواخر قرن نوزدهم ميلادي همچنان به شدت ادامه داشت. شرق ايران و خراسان منطقه نفوذ روسها به حساب مي آمد و انگليسي ها خيلي قدرت مانور و حضور آشكار و گسترده نظامي و سياسي نداشتند. بنابراين، اوضاع اين منطقه را عموما از طريق اعزام ماموران سري و يا جاسوسان محلي رصد مي كردند.

كتاب «فرهنگ جغرافيايي ایران:خراسان » نوشته کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان بین سالهاي ۱۸۹۴ تا ۱۹۰۶ ميلادي است كه يك مقطعه تاريخي 12 ساله و بحراني يعني دوسال آخر حكومت ناصرالدين شاه و تمام 10 سال حكومت مظفرالدين شاه قاجار تا شروع انقلاب مشروطيت را شامل مي شود

اين كتاب، بر اساس گزارش هاي پراكنده ماموران انگليسي از خراسان و بويژه مرزهاي شرقي تهيه و تدوين شده و خيلي علايق و احساسات نويسنده خاصي در آن دخيل نبوده است. ضمن اينكه، اطلاعات بسيار ريز و دقيقي از  شهرهاي و روستاهاي اين منطقه از كشور، ارائه مي كند.

رويكرد اصلي اين قبيل گزارش ها، عموما نظامي و امنيتي است و برخلاف آثار مستشرقين، خيلي جنبه تاريخي و تحقيقي ندارد.  براي كشور انگلستان، حفظ مستعمرات هندوستان مهم بود و حساسيتش به خراسان و آسياي ميانه، شايد به اين دليل بود كه مناطق مي توانست زمينه نفوذ و يا دسترسي كشورهاي ديگر به هندوستان را فراهم آورد.

يكي از نكات مهم اين كتاب، توصيف دقيقي از اوضاع بالا ولايت، ميان ولايت و پايين ولايت باخرز است كه در اينجا، وضعيت تايباد، كاريز و بويژه محل استقرار ايل هزاره يعني روستاي محسن آباد مورد توجه قرار گرفته است. در اين گزارش ها، نه تنها شرايط اقليمي، جمعيت و جغرافيا، بلكه حتي ميزان اراضي زراعي و تعداد اسب ها، گاوها و گوسفندان مردم هم بطور دقيق درج شده است. اطلاعاتي كه همين الان هم تهيه آن به راحتي ممكن نيست و حتي مترجم كتاب نيز اسامي برخي روستاها را حتي از روي نسخه انگليسي، اشتباه ترجمه كرده است!

 مثلا در باره تايباد با دقت توضيح مي دهد كه: « روستایی است در کنار مرز شرقی خراسان، واقع در پای دامنه شمالی کوه سنگ دختر، در فاصله تقریبی ۴ مایلی جنوب کاریز و ۲۰ مایلی شمال کرات. این آبادی از حدود ۷۰۰ واحد مسکونی و ۲۵۰۰ نفر جمعیت تشکیل شده که تقریباً همگی سنی اند و ۶۰۰ راس گاو،  پنج هزار راس گوسفند و بز و ۱۰۰ راس اسب دارند و تولید سالیانه گندم و جو در آن، حدود ۵۸ هزار و ۵۰۰ من هندی (۲۱۷۶ تن) تخمین زده می شود…».

در اين كتاب اهميت استراتژيك روستاي كاريز در دوره قاجاريه به درستي مورد توجه قرار گرفته و از قلعه اي مستحكم با برج و باروي بلند نام برده شده كه به نوعي انبار آذوقه براي لشكر كشي قاجارها، به هرات بوده است. به همين دليل، ضمن اشاره به مراكز نظامي، اقتصادي، درماني و كنسولي روسها و انگليسي ها در اين روستا مي نويسد:

«تدارکات در اینجا فراوان است و در حدود ۳۰ باب مغازه در آن وجود دارد که اجناس روسی عرضه می کنند… علاوه بر این ،در اینجا، یک پایگاه بریتانیایی با سه نفر سوار متعلق به جنرال کنسولی مشهد و سرویس داک (dak) مشهد- هرات هست . در فاصله نیم مایلی شمال غرب و چسبیده و به آبادی کوچک سعدآباد، کاروانسرای وسیعی دیده می شود که توسط معاون الایاله احداث و نگهداری می‌شود توسط Russian Loan and Discount Bank اجاره شده و به عنوان کارخانه شستشو و بسته بندی پشم استفاده می شود که در آن در حدود ۲۰۰ نفر مشغول به کار می باشند نیز شرکت The Russian Nadezda Company Transport در اینجا دفتر نمایندگی دارد».

گزارش وزارت جنگ انگلستان در باره روستاي محسن آباد، بيشتر بر روي ايل هزاره و بويژه حكومت يوسف خان و پسرش اسماعيل خان متمركز است و در اين باره مي نويسد : « بعد از آخرین محاصره هرات، فرمانده سپاه ایران، حسام السلطنه، والی خراسان در حدود ۵ هزار خانواده از هزاره‌ها را از منطقه مرکزی ایل، واقع در هرات به خراسان کوچاند. اراضی واقع در مناطق جام و باخرز به آنان واگذار شد؛ به رئیس آنها یوسف خان لقب و حقوق سرتیپی و اجازه داشتن عده ای از سواران هزاره ( سواران غیر منظم ) اعطاء گشت…».

اين گزارش همچنين تاييد كننده مطالبي است كه قبلا در باره «تيولداري» به عنوان يكي از شيوه هاي مالكيت ارضي در جام و باخرز نوشته بودم. در اينجا نيز ضمن بيان اين مطلب كه «شوكت الدوله رئيس تيموري ها و شجاع الملك رئيس هزاره هاست. اولي قبلا حاكم بوده اما هم اكنون دومي او را كنار زده است» تاييد مي كند كه زمين هايي در جام و باخرز بصورت تيول در اختيار هزاره ها قرار گرفته و حتي از ناصرالدين شاه لقب «شجاع الملك» را دريافت كرده اند.

دوره تاريخي مورد بررسي اين كتاب تا قبل از حكومت محمدرضاخان(پدر صولت) است  اما لازم به ياد آوري است كه در نهايت ميان فرزندان يوسف خان، يعني اسماعيل خان و محمدرضاخان هزاره اختلافاتي بروز كرد و اسماعيل خان به منظور پيشگيري از برادركشي، تمام اموالش را رها كرد و به افغانستان بازگشت .

متن كامل گزارش کتاب «فرهنگ جغرافیایي ایران خراسان نوشته کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان بین ۱۸۹۴ تا ۱۹۰۶» در باره تایباد و کاریز و محسن آباد

استخراج شده توسط: ایوب محمدی

تایباد:

روستایی است در کنار مرز شرقی خراسان، واقع در پای دامنه شمالی کوه سنگ دختر، در فاصله تقریبی ۴ مایلی جنوب کاریز و ۲۰ مایلی شمال کرات.

این آبادی از حدود ۷۰۰ واحد مسکونی و ۲۵۰۰ نفر جمعیت تشکیل شده که تقریباً همگی سنی اند و ۶۰۰ راس گاو پنج هزار راس گوسفند و بز و ۱۰۰ راس اسب دارند. در اطراف این روستا ، مقادیر فراوانی کشتزار وجود دارد و تولید سالیانه گندم و جو در آن در سال های عادی (شامل دو سوم گندم و یک سوم جو ) حدود ۵۸ هزار و ۵۰۰ من هندی (۲۱۷۶ تن) تخمین زده می شود. آب آن خوب و فراوان است .یک مسجد عالی هم در این جا دیده می شود .

در یک گزارش روسی در مورد شمال شرق خراسان. هم کاریز و هم تایباد مکان‌های مناسبی برای انبار تدارکات به هنگام پیشروی به هرات معرفی شده‌اند . جاده‌ای از تایباد به هرات از طریق غوریان کشیده شده که گفته می شود برای عبور وسایل نقلیه چرخدار از طریق کافر قلعه مناسب تر است.

(Oranoffsky,1894 ; Wanliss, 1903 ; Watson 1906)

کاریز:

روستایی در مرز گمرکی خراسان، در کنار جاده اصلی کاروان رو بین مشهد و هرات، که بر روی دشتی کاملاً مسطح قرار گرفته و فاصله آن از هریرود ۲۴ کیلومتر و از تربت حیدریه ۱۵۷ کیلومتر است. این آبادی در منطقه باخرز واقع شده و دارای ۱۵۰ واحد مسکونی است که نیمی از آنها در داخل قلعه و بقیه در خارج آن سکونت دارند.

قلعه در سمت غرب آبادی قرار گرفته و با بارویی گلی با ارتفاع تقریبی ۲۰ پا محصور شده است. این قلعه به شکل مربعی ساخته شده است و در هر یک از گوشه ها ،برج هایی دارد و در وسط هر ضلع، برجی دیده می شود. هر یک از اضلاع تقریباً ۱۰۰ یارد طول دارد. در فاصله ۱۴ مایلی غرب قلعه موجود ،خرابه های قلعه قدیمی دیگری واقع بر روی یک تپه مشاهده می شود. این تپه اشراف کاملی و تمام مناطق اطراف از شمال تا شرق دارد ،اما خود نیز در تحت اشراف ارتفاع پستی که در فاصله حدود نیم مایلی غرب است، قرار دارد .قناتی که آب این آبادی را تامین می کند، چسبیده به دامنه شرقی تپه است.

کاریز بدون شک به علت موقعیت اش که در کنار جاده مشهد به هرات و همچنین بین پل خاتون و سیستان واقع شده است، اهمیت استراتژیکی خاصی دارد. روسها در اینجا پست کوچکی به عنوان قرنطینه (condon)متشکل از یک پزشک و شش قزاق به فرماندهی یک نفر ستوان مستقر کرده اند.

علاوه بر این ،در اینجا،یک پایگاه بریتانیایی با سه نفر سوار متعلق به جنرال کنسولی مشهد د و سرویس داک (dak) مشهد هرات هست . در فاصله نیم مایلی شمال غرب و چسبیده و به آبادی کوچک سعدآباد، کاروانسرای وسیعی دیده می شود که توسط معاون الایاله احداث و نگهداری می‌شود توسط Russian Loan and Discount Bank اجاره شده و به عنوان کارخانه شستشو و بسته بندی پشم استفاده می شود که در آن در حدود ۲۰۰ نفر مشغول به کار می باشند نیز شرکت The Russian Nadezda Company Transport در اینجا دفتر نمایندگی دارد.

تدارکات در اینجا فراوان است و در حدود ۳۰ باب مغازه در آن وجود که اجناس روسی عرضه می کنند. سکنه ی آن ۸۰ رأس گاو ، ۵۰۰ راس گوسفند و بز و ۳۰ نفر شتر دارند . مقادیر فراوانی آب از ۴ دهنه کاریز فراهم می شود و اراضی عظیمی زیر کشت است . در سال های عادی، تولید متوسط گندم و جو آن در حدود ۷۱۵۰ من هندی (۲۶۵ تن ) تخمین زده می شود. در اینجا چراگاه عالی برای شتران وجود دارد، اما سوخت کم است.( C. Wanliss,1903 ; Sykes 1905 ; Watson, 1906)

محسن آباد:

روستایی است در منطقه باخرز خراسان، در فاصله ۱۱ مایلی شمال کاریز. این آبادی ملکی محمد رضا خان ،شجاع الملک، رئیس ایل هزاره های ایران و حاکم باخرز است.

جمعیت هزاره آن در حدود ۱۰۰۰ نفر است که ۱۵۰ راس گاو و هزار راس گوسفند و بز دارند. تولید عادی سالیانه گندم و جو آن ۴۰۰۰ و ۱۰۰۶ من هندی( ۱۴۹ – ۳۷ تن) تخمین زده می شود. از ۲۰ سال پیش در حدود ۵۰ نفر سرباز ایرانی با دو عراده توپ صحرایی زنگ زده و از کار افتاده در اینجا مستقر بوده است.

هزاره ها:

بعد از آخرین محاصره هرات، فرمانده سپاه ایران ،حسام السلطنه،والی خراسان در حدود ۵هزار خانواده از هزاره‌ها را از منطقه مرکزی ایل، واقع در هرات به خراسان کوچاند.

اراضی واقع در مناطق جام و باخرز به آنان واگذار شد؛ به رئیس آنها یوسف خان لقب و حقوق سرتیپی و اجازه داشتن عده ای از سواران هزاره ( سواران غیر منظم ) اعطاء گشت.

پس از یک مدت کوتاه، عده‌ای در حدود ۲ هزار خانوار از آن ها به قلعه نو برگشتند و در نتیجه مقامات دولت ایران معتقد بودند که باقی ماندن مابقی خانوارها در مناطق مرزی خیلی به صلاح نزدیک نیست، بنابراین آنها را به اسفراین که برای مدت چند سالی در آن اسکان یافتند؛ انتقال دادند . آنها از اسفراین به کنه گوشه ،روستای واقع در نزدیکی مشهد کوچ کردند.

در سال ۱۸۷۷ یوسف خان به حکومت باخرز برگزیده شد. وی در آنجا آبادی محسن آباد را در مرز هرات احداث کرد و عده‌ای از خانوارهای ایل را در آنجا اسکان داد . پسر وی اسماعیل خان، با عده‌ای از خانوارهای این در کنه گوشه باقی ماندند.

یوسف خان در سال ۱۸۸۵ در گذشت و پسرش اسماعیل خان ،جانشین وی شد. امروزه تعداد هزاره ها در خراسان در حدود ۱۲۰۰ خانوار است و در مناطق کنه گوشه ، کنه بیست ، کلاته چنار، محسن آباد و مشهد و باخرز سکونت دارند. تعدادی از خانوارها در مناطق زورآباد هم سکنا دارند.

در حال حاضر ۱۸۹۸ (1276 ه.ش) اسماعیل خان، رئیس همه هزاره های سنی خراسان است و حدود ۵۲ سال سن دارد. وی در سال 1894 درجه امیر تومانی (سرلشکری) و لقب شجاع الملک را از مرحوم ناصرالدین شاه ،دریافت کرده است.

در سال ۱۸۹۶ وی مجدداً به حکومت باخرز منصوب شد که هنوز هم ( 1898) در این مقام باقی است .خود وی در مشهد سکونت دارد و برادرش، سرتیپ محمدرضا خان به جای وی نایب الحکومه است. شجاع الملک همچنین  پسری به نام عبدالفایز خان، ۲۲ ساله دارد. شوكت الدوله رئيس تيموري ها و شجاع الملك رئيس هزاره هاست. اولي قبلا حاكم بودهاما هم اكنون دومي او را كنار زده است

(Stewart; Maula Bakhsh)

در صفحه جدا شده از اين كتاب تعدادي از روستاي باخرز ذكر شده كه بعضا اشتباه  ترجمه و يا تايپ شده است