خوزستان دوره قاجاریه در خاطرات حاج سیاح

طرفین[کارون] آب اشجار جنگلی و سبز و خرم و تماشایی است، هوا و زمین آنجا مانند سیستان بی‌نظیر است. واقعا اگر این مملکت در دست دولتی مثل بلیجک[بلژیک] بود قطعا دولتی بهتر از بلیجک در آنجا دایر میکرد.

با یکنفر بلد بتماشای بند اهواز رفتم، جایی ست که دست قدرت آنرا برای بستن سد ایجاد کرده[دوران ساسانیان]…انسان از غیرت اهل آنزمان عبرت گرفته و آفرین میخواند که چگونه اهتمام به آبادی زمین داشته‌اند…اگر دولت آنرا تعمیر کند و سد ببندد در اندک زمان در آن وادی به قدر تمام نفوس ایران میتوان جا داد و بیشتر از مالیات ایران دولت میتواند فایده ببرد

دولت ابدا اینرا فکر نکرده که مالیات و آنچه از رعیت میگیرد برای اینست که بمنافع آنها صرف شود، بلکه مردم را بنده خود میداند و آنچه میگیرند مال خود میشمارند، بنابراین میگویند ما چرا مال خود را که برای کامرانی و عیش و نوش از دست مردم گرفته‌ایم خرج کنیم که مردم نفع ببرند. دولتیان ایران، ایرانیان را بیگانه و بنده خود میدانند و نمیدانند اگر چنین هم باشد، باز نفع ایشان در آبادی است یا میدانند لکن خرج عیش و نوش نقد را مقدم بر نفع نسیه میدانند.

خاطرات حاج سیاح به کوشش حمید سیاح صفحه 220

میرزا محمد علی محلاتی ملقب به حاج سیاح (متولد ۱۲۵۲ قمری/ ۱۲۱۵ خورشیدی/۱۸۳۶ میلادی – درگذشته ۱۳۴۳ قمری/ ۱۳۰۴ خورشیدی /۱۹۲۵ میلادی) کنشگر سیاسی مشروطه و سفرنامه‌نویس ایرانی-آمریکایی بود. او نخستین ایرانی است که رسماً تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت.

وی در خانواده‌ای اهل علم و ادب، در محلات به دنیا آمد. پدرش ملا محمدرضا محلاتی او را برای تحصیل به تهران فرستاد و عمویش ملا محمد صادق که متمکن و اهل علم بود، وی را برای تکمیل تحصیلات راهی عتبات کرد. چند سالی در نجف و کربلا به تحصیل علوم قدیمه مشغول و با اندیشمندانی که از نقاط مختلف برای تدریس و تحصیل آمده بودند آشنا شد و بر اثر این آشنایی‌ها در اندیشه و نگرشش تحولی روی داد که به نظر می‌رسد مراحل بعدی زندگی او در دامنه تأثیر همین تحول بوده باشد.

حاجی سیاح زندگی‌ای سراسر همراه با شر و شور داشت از این‌رو سرگذشت او برای بسیاری جذاب و خواندنی و قابل توجه‌است. او سفرهای طولانی مدتی به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان صورت داده و کشورهای زیادی را دیده بود. پس از ۱۸ سال سفر به فرنگ، وی در سال ۱۸۷۷ به ایران بازگشت و وارد صحنه انقلاب مشروطیت شد و بخاطر نوشتن نامه‌ای انتقاد آمیز به مدت ۲۰ ماه رهسپار زندان نیز گردید. وی از دوستان نزدیک سید جمال الدین اسدآبادی بود. حاجی سیاح از روشنفکران عصر قاجار محسوب می‌شود که سختی زیادی کشید و کتاب‌هایی هم نوشت. حاجی سیاح در سن ۸۹ سالگی در سال ۱۹۲۵ درگذشت.

میرزا محمدعلی محلاتی در ۲۳سالگی، سفرِ هجده‌سالهٔ خود به دور دنیا (اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق ازجمله ژاپن و هندوستان) و سفرهای فراوانش در سراسر ایران را آغاز کرد و به همین دلیل به حاجی سیاح معروف شده‌است.

وی نخستین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا شد، و تا سانفرانسیسکو نیز در سفرهای خود پیش رفت، جایی که در ۲۶ می۱۸۷۵ تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیهٔ ۱۲ کالیفرنیا رسماً پذیرفت.^[۶]

حاجی سیاح حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا، پرزیدنت اولیسس گرنت نیز گردید.

از حاجی سیاح دو کتاب به جا مانده؛ یکی خاطرات حاج سیاح (دورهٔ خوف و وحشت) و دیگری سفرنامه حاجی سیاح محلاتی است که در واقع جلد دوم خاطرات محسوب می‌شود و نایاب است و به شرح سفرهای او مربوط می‌شود.