سیاه بازیهای محمد علی شاه و پاسخ مردم: «درخواست ما ارزانی نان نیست؛ ما مشروطه می‌خواهیم» !

زهرا کاظمی:

 در هر صورت با به قدرت رسیدن محمدعلی شاه، صف بندی جدیدی درون حکومت مشروطه شکل گرفت. از یک سو شاه همراه تعداد زیادی از عناصر مرتجع درباری و جمعی از روحانیون، جبهه قدرتمند استبدادی را تشکیل دادند. در جناح مقابل نیز نمایندگان مجلس، انجمن‌ها همراه برخی از روحانیون، اصناف و تجار، در صف مشروطه خواهان قرار داشتند. جناح استبدادی به رهبری محمدعلی شاه، خواهان بازگشت و اعاده نظام سیاسی پیشین، یعنی نظام استبدادی بود. در مقابل جناح طرفدار مشروطه به زعامت مجلس، در تلاش برای حفظ نظام مشروطه بود. تقابل و رویارویی‌های این دو گروه در طول زمامداری محمدعلی شاه و دوره مجلس اول، به خوبی نمایان است.

حمایت مصلحتی از مشروطه

ولیعهد در برهه آغازین مشروطه، با وجود میل باطنی‌اش، به حمایت از مشروطه‌خواهان پرداخت. علت این حمایت‌ها را می‌توان ناشی از حضور عین الدوله و جانبداری همه جانبه او از شاهزاده شعاع السلطنه،‌ رقیب اصلی ولیعهد و واهمه و ملاحظه ولیعهد از آزادی خواهان آذربایجان دانست.

 محمدعلی میرزا همچنین در جهت تضعیف صدراعظم همراه علی اصغرخان اتابک از دیگر دشمنان عین‌الدوله،‌ مبلغ سی‌هزار تومان برای متحصنین حضرت عبدالعظیم فرستادو در ادامه، حمایت‌های شایان توجهی از مهاجرین نمود. او به هنگام تحصن مشروطه‌خواهان در عبدالعظیم و مهاجرت آنان به قم، با  واهمه از شکست متحصنین  و اتحاد میان عین الدوله و شعاع السلطنه، در صدد جلب قلوب متحصنین برآمد.

 در این راستا، در 6 جمادی الاخر طی تلگرافی به شاه با اعلام حمایت از علما و متحصنین به شفاعت از آنها برخاست و حفظ شئونات مهاجرین را از «فرایض ذمه سلطنت» دانست و خواستار بازگرداندن آنها به تهران شد. همچنین هنگام تجمع تعداد زیادی از مردم در باغ سفارت انگلیس و درخواست آنان مبنی بر تأسیس مجلس شورای ملی و عزل عین الدوله، ولیعهد در حمایت از متحصنین تلگرافی برای شاه ارسال داشت. در نهایت در 9 جمادی‌الاخر طبق دستور مظفرالدین شاه، عین الدوله از صدارت استعفا داد و مشیرالدوله به جای او به صدارت رسید و در 14 جمادی الثانی 1324، شاه فرمان مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی را  به منظور رفاه حال اهالی مملکت صادر کرد.

تلاش برای تغییر در اذهان

سیاست حمایتی ولیعهد از مشروطه خواهان، چندان به طول نینجامید، به طوری که به دنبال صدور فرمان مشروطه به «خفه کردن جنبش تهران» کوشید. در این راستا به صورت پنهانی، حاجی سید احمد خسرو شاه، نامی را که از پیش‌نمازان تبریز بود، به نجف فرستاد تا با علمای آنجا گفتگو کند و آنها را به دشمنی با  مشروطیت ترغیب نماید.

او همچنین پیش نماز دیگری را به تهران، برای گفتگو با علمای آنجا اعزام کرد و در ادامه تعدادی از روحانیون را وادار کرد تا «در مجالس و محافل، ضد مشروطیت سخن گویند».ولیعهد همچنین به هنگام تحصن تبریزی‌ها در کنسول انگلیس،که خواستار امضای قانون اساسی انتخابات مجلس شورای ملی بودند،درصدد برآمد تا به هر نحو ممکن، متحصنین را پراکنده سازد. او در آغاز  با ارزان کردن نان، سعی کرد اهالی را اغفال نماید، اما مردم اظهار داشتند: «درخواست ما ارزانی نان نیست. ما مشروطه می‌خواهیم».

 همچنین مردم خواستند: «ولیعهد رسماً قبول مشروطیت را نموده و امضاء نماید و به جمیع قونسل‌های خارجه در این شهر، رسماً اعلام کنند». محمدعلی میرزا پذیرش درخواست‌ها را منوط به کسب تکلیف از تهران نمود. در نهایت در 8 شعبان 1324، تلگرافی از تهران مخابره شد، مبنی بر اجازه تشکیل مجلس شورای ملی و آمدن نمایندگان تبریز و سایر ولایات به تهران و اعلام عفو عمومی به متحصنین سفارت انگلیس؛ بنابراین ولیعهد در تأیید دستخط شاه، نوشته‌ای حاضر کرد و در کونسول‌گری انگلیس قرائت شد.

چون تبریز ولیعهد نشین بود مظفرالدین شاه حکم آذربایجان را به ولیعهد محمدعلی میرزا ارجاع داد وسپس ولیعهد هم خطاب به مردم آذربایجان اعلان نمود ، به شرح ذیل:

سواد دستخط ، مظفر الدین شاه

به توسط ولیعهد به اهالی مملکت آذربایجان . تشكيل مجلس شورای ملی و نظامنامه آن را به شما اجازه و مرحمت فرمودیم . و کالای شهر تبریز و سایر ولايات به طهران بیایند و به ترتیبات کار مشغول بشوند و نسبت به عموم متحصنين قونسولگري عفو عمومي شامل خواهد شد.

سواد حکم ولیعهد محمد علی میرزا

اولا از طرف قرین الشرف بند گان اعليحضرت اقدس شاهنشامي أرواحنا فداه و از طرف خودم به این اشخاصی که در قونسولخانه و مسجد متحصن هستند اطمینان می دهم که در بارۀ آنها عفو عمومی خواهد شد و مطلقا در ازای این اقدامات آنها مزاحمتی از طرف حکومت و غیره نخواهد شد. .

دوم – مجلس شورای ملی را به طوری که بندگان اعليحضرت اقدس هما یونی به ملت اعطاء و مرحمت کرده من هم تصديق دارم و اجراء خواهم نمود و به ولایات جزو هم اعلام خواهد شد.

سیم – برای اعطای مجلس شورای ملی که اساس آبادانی و ثروت و ترقي دولت و ملت است عموم رعيت چه در شهر تبر یز چه در ولایت مملکت آذر بايجان چراغان بکنند.

چهارم – در تعيين انتخاب وکلا هم به زودی قراری بدهند که وکلای تبریز و سایر ولايات معین شده روانه طهران شوند (دستخط وليعهدو امضای او حکم را) | این چهار فصل که نوشته شده صحیح است.پنج شنبه هشتم شعبان ۱۳۲۴

می‌توان گفت که پس از صدور فرمان مشروطه، ولیعهد با تغییر موضع در قبال مشروطه، در صف مخالفان مشروطه قرار گرفت؛ چرا که او از همان آغاز، با مشروطه موافق نبود، با این حال در زمان اوج‌گیری جنبش، به جهت سرنگونی صدراعظم عین الدوله و دیگر شاهزادگان رقیب خود به صورت ظاهری و نه از سر اعتقاد به مشروطه و به جهت مصلحت و اقتضای وقت، به حمایت از آن پرداخت و به همین لحاظ او بعد از عزل عین الدوله متغیر شد و دیگر چندان روی خوش به مشروطه‌خواهان نشان نداد. او حتی در این راستا اقداماتی برای مقابله با مشروطه انجام داد.