طوایف چهاراویماق؛ نگاهي به خاستگاه ايل تيموري در جام و خواف و باخرز

گروه های تشکیل دهنده چهاراویماق را به اختلاف برخی تیموری، تیمنی یا تیمانی،هزاره و زوری،و برخی دیگر تیموری ،تیمنی، جمشیدی و فیروز کوهی و مانند آن نوشته اند.برخی نیز جمشیدی و فیروزکوهی را دوشاخه از هزاره به شماره می آورند.به هر روی دوطایفه جمشیدی و هزاره عمده ترین طوایف چهار اویماق اند.

گروه های بزرگ یا کوچک از هر یک از طایفه های چهاراویماق در خراسان و بیشتر در نواحی مرزی مشهد زندگی میکنند.

صاحب بستان السیاحه به گروه های هزاره،جمشیدی،تیمنی و تیموری اشاره دارد و می نویسد:جمعینی حدود ۵۰.۰۰۰ خانه از مردم طوایف چهاراویماق از حد جبال بامیان تا خواف و جام و باخرز پراکنده اند.

ایل تیموری و طوایف وابسته آن

یکی از ایلات مهم اتحادیه چهار اویماق ایل تیموری است. که تبار آنها را عرب دانسته اند. اما گاهی به سبب روابط نزدیک و وصلت تیموریها با بلوچ ها، آنها را با بلوچ ها هم اشتباه می‌گرفته و بلوچ می‌شناختند بنابر گزارش ایوانف تیموریها در نزدیکی مرز افغانستان در نواحی جام و باخرز و خواف زندگی می کردند و وابستگی شان را با قبیله خود در جنوب هرات حفظ کرده بودند.ایل تیموری زیر نظر حاکمان عرب نژاد و سادات کُلالی چون امیرقلیچ خان و فرزندان و نواده ایشان اداره می شده است جمعیت کوچکی از تیموری ها نیز در دیگر نقاط خراسان مانند نیشابور و سبزوار پراکنده بودند. بنا به آمار شیل جمعیت تیموریهای خواف حدود ۴هزار خانه و چادر و جمعیت تیموریها کزقون از توابع ترشیز حدود ۲هزار خانه و چادر بوده است‌.

 شیندلر در سفرش به خراسان در دوره ناصری از گروه بزرگ تیموری در تربت حیدریه یاد میکند.بنا بر گفته او در سال ۱۲۹۳ق۱۸۷۶م ۴۰۰خانوار آنها را از تربت حیدریه به دوزباد یکی از آبادی های کنار رودخانه سراوان بردند و مسکن دادند و سرکرده این گروه میرعطاالله خان تیموری که ۱۰۰سواره نظام به دیوان داده بود و این سواره در قلعه سنگ بست در پنج فرسخی مشهد جای داشتند.

طایفه‌ای از تیموری ها به نام سربوزی نامیده می شوند که حدود سال ۱۳۲۰ شمسی بخشی از آنها از حوالی تربت حیدریه به قوچ سربوزی سرخس رفتند و با بلوچ ها هم روستا شدند.بعدها دِه را که از اراضی خالصه بود به بلوچها واگذاشتند و مزارعی در ده چکودر خریدند و همگی به آنجا رفتند و سکنا گزیدند.

از جمعیت ۵۷۸نفره چکودر (در زمان نگارش) یک دوم سربوزی و بقیه جمعیت بلوچ و زابلی بوده اند.

 ایل تیموری و طوایف وابسته آن

تیموری ها کوچنده با جمشیدی ها در آمیخته بودند و با بلوچ ها نیز رابطه نزدیکی داشتند و با آنها وصلت می کردند.مراتع چرای اصلی احشام تیموری ها در اطراف کاریز در ناحیه میان ولایت باخرز قرار داشت و بسیاری از مراتع آنها در باخرز جام و‌ خواف پراکنده بود.

گروهی از طوایف تیموری و جمشیدی در صحراهای سرخس مرتع و چراگاه داشتند و چون گله های گوسفندانشان به نوقان کاری مردم زیان می رساندند به دستور حکومت بنا شد در حدود نوقانها گوسفند نچرانند.از عهد امیر تیمور گورکان امارت و ایلخانی ایل تیموری با نیاکان و اجداد میراسدالله خان شوکت الدوله و میرعلیمردانخان نصرت الملک بود.جد اعلای ایشان میرشمس الدین محمد در هرات خانقاه و مریدان بسیار داشت. امیرتیمور گورکان که به سادات ارادت خاص می ورزید به هنگام عزیمت به قصد فتح هندوستان به خانقاه او رفت و از او طلب کمک کرد و بعدایل تیموری را به خاک خراسان آورد و به آنها مرتع و مسکن داد و آنها را رعیت و مرید میرشمس الدین محمد کرد.پس از او منصب امارت و ایلخانی به فرزندان او رسید.مرقد او در خاک هرات در خواجه طاق است.ایلخانی ایل تیموری در خانواده میراسدالله خان شوکت الدوله بود و ۱۰.۰۰۰خانوار از آنها رعیتی شوکت الدوله را می کردند و ۷۰۰سواره نظام از ایل تیموری در اختیار او گذاشته بودند.

زبان تیموری ها فارسی با ویژگی های خاصی است که از لحاظ زبان شناسی هنوز بررسی نشده است.

طوایف مادر در ایل تیموری متشکل از ۸ طایفه است.

طایفه زوری ، طایفه بوروتی ، طایفه مردشاهی ، طایفه هاودانی ، طایفه سنگ شولی ، طایفه یعقوب شاهی ، طایفه میرزا دوستی ، طایفه خیری ، محل اقامت ۴ طایفه نخست در نواحی باخرز و طایفه پنجم در روستاهای سرجام و طوایف ششم و هفتم و در نزدیکی مزنگان و سرخس و آخری در ناحیه تربت است.جمعی از زوری ها نیز در سرخس اقامت دارند.

ناصرالدین شاه قاجار در سفرنامه اش از ایل تیموری اینگونه یاد میکند

آن طرف کُتل که پایین رفتیم آبی می آمد و از ایلات تیموری دور مشهد اینجا چادر زده بودند رفتم آنجا دوغ خوب گرفته خوردیم طایفه تیموری دخترهای خوب داشتند و انصافا ایل تمیزی بود.

کلنل ییت در سفرنامه اش تبار تیموری را اینگونه مینویسد:

این تیموری ها از نژاد تاتار هستند که امیرتیمور آنها را از طریق سوریه به خراسان کوچ داده است.این عده که در حدود ۲۰هزار خانوار بودند به پیروی از نام امیرتیمور به تیموریان مشهور شدند .تیمور این مردم را ابتدا در بلخ اسکان داد و سپس زمانیکه دخترش را به عقد میرسید کلال نامی که در کنار رود سیحون زندگی میکرد در آورد آنها را به عنوان جزئی از جهیز به دخترش بخشید .میرسید کلال تبار عربی داشت و در امور مذهبی مراد و مرشد امیرتیمور بود بعد از آنکه سید درگذشت این طایفه که ثروت او به شمار می رفت میان پسران وی تقسیم گردید یکی از پسران وی سید میرشهید یا میرشاه خان بود که چهار هزار خانوار سهم وی گردید و او آنها را از بلخ به هرات منتقل نمود شمار این ایل ظاهرا در هرات رو به افزایش نهاد بطوریکه بعد از محاصره هرات در سال ۱۸۸۳م توسط محمدشاه قاجار نزدیک به هشت هزار خانوار از آنها تحت سرپرستی رئیس آنها امیر قلیچ خان که از نوادگان میرشاه خان بود به خراسان امروزی ایران منتقل گردیدند.

امیر قلیچ خان بعدها در این ناحیه قدرت زیادی کسب نمود و توانست سرپرستی نواحی جام و خواف و باخرز و زورآباد را به عنوان امیر عهده دار شود .گفته میشود که درحال حاضر دوهزار خانوار از این طایفه در هرات .سبزوار و فراه زندگی می کنند.درسال ۱۸۹۷م درحدود صدوبیست خانوار آنها از مرز افغانستان گذشته و به ایران وارد شدند .مقامات افغانی زمانی متوجه شدند که دیگر دیر شده و این عده در قلمرو حکومت ایران بودند و هرچه دولت افغانستان کوشید تا آنها را برگرداند نپذیرفتند.درحال حاضر شمار تیموری ها در ایران به شش هزار خانوار می رسد.

طوایف امروزی ایل تیموری شامل

طایفه ایلخانی(کلالی) ،طایفه ایل‌بیگی، طایفه صبوری ، طایفه شاخ بلند،طایفه مادرویشی،طایفه کودانی(کبودانی یا هودانی)، طایفه سنگ‌چولی (سلجوقی) طایفه پربزی (سربوزی) ،و طایفه علی‌خواجه می باشند.

نویسنده: وحیداسدی زنگنه پژوهشگر تاریخ ایلات و طوایف و مشاهیر باخرزی