فرش های خودرنگ سنگسر با 10 رنگ طبیعی

قرنها از روزی که گروهی از دامداران آریایی منتهی‌الیه دامنه‌های شرقی البرز را برای سکونت انتخاب کردند، گذشته. موقعیت اقلیمی این منطقه و نزدیکی‌اش به کویر و جنگل آنقدر ایده‌آل بود که آریاییهای دامدار را متقاعد کند تا شهری در این منطقه برپا کنند و نامش را بگذارند «دِ» به معنی محل شور و مشورت سران قبایل. قرنها بعد «سکا»های جنگجو که به این شهر رسیدند، نام «سکسار» بر آن گذاشتند و بعد از ورود اسلام به ایران نامش به «سنگسر» تغییر کرد.

۴۰ سالی می‌شود که نام شهر باستانی «سکسار» یا «سنگسر» به «مهدیشهر» تغییر پیدا کرده، اما هنوز بسیاری از مردم، این شهر را که قدمتی ۳۴۰۰ساله دارد، با نام ایل بزرگ سنگسر می‌شناسند

آنچه در پس این تغییر نامها باقی مانده و از ورود آریاییها به این منطقه تا به امروز تغییر نکرده، گرایش و توجه مردم این منطقه به دامداری است. دامدار بودن مردم این منطقه بر سوغات و صنایع دستی آنها نیز تاثیر بسزایی داشته است. محصولات غذایی و لبنی سنگسر شهرت ویژه‌ای دارد و شاخص‌ترین صنایع دستی که در این شهر تولید می‌شود، اثر هنری بی‌دیلی به نام قالی و گلیم خودرنگ است.

 پشمی که در این دست بافته‌ها به کار می‌رود، رنگ طبیعی پشم است و هیچ افزودنی گیاهی و شیمیایی به آن اضافه نمی‌شود. البته در مناطق دیگر ایران هم گلیم خودرنگ تولید می‌شود، اما برخلاف گلیم های پنج‌رنگی که در مناطق دیگر تولید می‌شود، گلیم خودرنگ سنگسر هفت رنگ متنوع و قالی آن هم ۱۰ رنگ طبیعی دارد که نشان از تنوع گسترده دامهای این منطقه دارد.

 البته این روزها گلیم های رنگارنگ بسیاری در این منطقه بافته می‌شود؛ گلیم هایی که رنگهای مطلوب بازار را به بافتهای سنتی و طرح و نقش‌های سنتی اضافه کرده‌اند، اما هنوز می‌شود گوشه و کنار قالی فروشی‌های سنگسر نشانی از قالی و گلیم خودرنگ پیدا کرد.

گلیم هفت‌رنگ سنگسر شامل رنگ‌های  نخودی، سفید، سیاه، قهوه‌ای، کرم، کهوپشو (آبی یا کبود) و موشی  (قهوه‌ای کمرنگ نزدیک به طوسی) می‌شود که دو رنگ کهوپشو و موشی ویژه گلیم هایی است که در سنگسر بافته می‌شود. همچنین قالی خودرنگ سنگسر ۱۰ رنگ دارد که شامل رنگهای «سور» (سفید استخوانی)، «بور» (مشکی)، «شیوا» یا «شکاری» (رنگی نزدیک به طلایی)، «نخودی» (قهوه‌ای روشن)، «خروا» (کرم کاهی بین سفید و خاکستری)، «کهوپشو» (آبی یا کبود)، «بَنُوش» (بنفش)، «تلخ» (قهوه‌ای سوخته)، «موشی» (قهوه‌ای کمرنگ نزدیک به خاکستری) و «زیره‌ای» (قهوه‌ای روشن مایل به سبز) می‌شود.

طرح قالیهای خودرنگ سنگسری غالبا طرح «خشتی»، «پاسارگاد»، «شکارگاه»، «لیلی و مجنون»، «محرابی» و«باغ بهشت» است. اما طرح گلیم ها تنوع بیشتر و نام های مختلفی دارد، از جمله «خریشمور دار» (شکلی انتزاعی از سرو)، «گُلو»، «سورگُلو»، «هف هشتو» و طرحهای نو دیگر که این روزها طرفداران خود را در بازار دارد.

 اما «خریشمور دار» طرحی است که بافندگان گلیم از نقوش سوزندوزی‌شده روی لباس زنان سنگسری برداشت کرده‌اند. نقوش کهن این سوزندوزی‌ها که قدمتی چند هزار ساله دارد، الهام‌بخش طراحان گلیم بوده‌اند.

از آنجا که نژاد گوسفندهای سنگسری با مناطق دیگر متفاوت است، علاوه بر تنوع رنگی بیشتر، کیفیت پشم متفاوتی هم دارند. پشمهایی که در دست‌بافته‌های این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد دو دسته هستند؛ «ماره‌پشم» (متعلق به گوسفندهای بزرگ بوده و ضخیمتر است) و «وَرِه‌پشم» (متعلق به گوسفندهای کوچک بوده و ظریفتر است). در کنار تفاوتی که کیفیت و رنگ پشم دارد، کیفیت قالی و گلیم بافته‌شده در سنگسر به یک فاکتور دیگر هم بستگی دارد که آن هم نوع ریسیدن این پشمهاست؛ اینکه پشم را با «دوک» یا «چرخ» یا «کوتلو» بریسند یا اینکه یک‌لا و دولا ریسیده شود، در کیفیت و ضخامت محصولی که از این پشم تولید می‌شود تاثیر دارد.

 در سنگسر علاوه بر گلیم و قالی، البسه پشمی هم بافته می‌شود که غالبا از «وره‌پشم» برای بافت آنها استفاده می‌شود.

قالی هایی که در سنگسر بافته می‌شود دار ایستاده و مانند تمام قالی ها شیوه بافت و گره‌زنی‌های مشابه را دارند، اما گلیم ها به دو شیوه متفاوت بافته می‌شوند؛ دار «خندی» که همان دارهای گلیم زمینی است و در هر ۱۰ رج، رنگ پشم به کار رفته تغییر می‌کند و طرح گلیم به‌صورت راه‌راه است. به گفته پژوهشگران قدمت این شیوه بافت به دوره ساسانیان برمی‌گردد و گلیم بافته‌شده با دار «خندی» طرحی ساده و ابتدایی دارد. نوع دیگر گلیم هایی هستند که دار ایستاده و شبیه دار قالی دارند و گلیم هایی که طرحهای متنوعی دارند، غالبا با این دارها بافته می‌شوند.

علی صفائی  دبیر کارگروه فرش خودرنگ سنگسری درباره خصوصیات این فرش  می‌گوید: «ارگانیک بودن به واسطه عدم وجود رنگ‌های شیمیایی و گیاهی و نوع بافت از شاخصه‌های اصلی فرش خودرنگ سنگسری است که به واسطه بافت فرش با نخ‌های ریسیده شده از رنگ طبیعی پشم گوسفندان دلایل اصلی منحصر بفرد بودن این نوع  فرش سنگسری است.با بررسی فرش های خودرنگ بافته شده در سایر نقاط کشور و دنیا نهایتا با ۴ رنگ عملیات بافت انجام شده ولی بافندگان فرش خودرنگ سنگسری از ۱۳ رنگ در بافت فرش‌های خود استفاده کرده‌اند و این یکی از شاخصه‌های اصلی بافندگی در این منطقه است که  که می‌تواند قوم بزرگ سنگسر را به عنوان مهد فرش خودرنگ دنیا معرفی کند.»

باید به این نکته اشاره کرد که در نقش مایه ها و طرح‌های گذشته فرش خودرنگ سنگسری ، بجز قوش، گل و گیاه که مرسوم‌ترین نقوش فرش ایرانی هستند از نقاشی مینیاتوری هم استفاده شده است.

پویا خادمیان، مسول معرفی فرش خودرنگ سنگسری نیز درباره دستبافته های منطقه سنگسر و شهمیرزاد چنین می‌گوید: «تنها کشوری که در جهان فرش خودرنگ دارد ایران است و ۸۰ درصد فرش خودرنگ کشور مربوط به این منطقه است است. تاکنون بیش از ۲۰۰ فرش خودرنگ سنگسری شناسایی شده که در آنها نقوش اعداد، مناسک و مینیاتور کار شده است.بازار صادراتی برای فرش خودرنگ سنگسری در کشورهای مختلف مانند کانادا، آلمان، انگلیس، ایتالیا و استرالیا پیدا شده است که با تدابیر مناسب باید برای صادرات آن اقدامات خوبی صورت بگیرد.»