همایون کاتوزیان؛ اقتصاددان و ادیب و جامعه شناس

پرفسورمحمدعلي همايون كاتوزيان، استاد برجسته اقتصاد و عضو هيات علمي موسسه شرق شناسي دانشگاه آكسفورد انگلستان است.

او در تهران متولد شد و بعد از طي دوره متوسطه در دبيرستان البرز، يكسالي را هم در دانشگاه تهران به تحصيل اقتصاد پرداخت و سپس به انگلستان رفت و تا مقطع دكتري در همين رشته ادامه داد و به جمع اساتيد كالج سنت آنتوني آن كشور پيوست.

اگر از ميان متخصصان مسائل ديروز و امروز ايران بشود چندتني را برگزید و نشانه كرد، بي گمان همايون كاتوزيان كه عمري را صرف پژوهش و شناساندن ايران به ديگران كرده و یکصداثر به زبان فارسی و انگلیسی منتشر کرده است. يكي از آن ميان است.

ويژگي بزرگ او در اين است كه علاوه بر دانش اقتصاد، دستي هم در مسائل اجتماعي و تاريخي و ادبي ايران دارد و به عبارتي اديب و مورخ و جامعه شناس هم هست؛ به همين دليل، در كنار كتاب وزين« اقتصاد سياسي ايران» نوشته هاي ارزشمندي هم در باره سعدي، جمال زاده، صادق هدايت و حتي زندگي سياسي مصدق و خليل ملكي خلق كرده است.

كم هستند اقتصاداناني كه به اندازه او  به عمق جامعه ايران نفوذ كرده باشند. پژوهش هاي او در باره مسائل تاريخي ايران هم سنگ و بعضا گران سنگ تر از محققين و مورخين مشهور خارجی همچون لمبتون، آبراهاميان، فوران، فلور و كدي و غيره است. شايد تفاوت اساسي در اين باشد كه براي پژوهشگران خارجي، مسائل ايران يك سوژه محض پژوهشي است كه مي توانند فارغ از هر کششی، کوشش کنند و به آن بپردازند اما كاتوزيان ایرانی است و  به اين سوژه دلبسته و شايد خود بخشي از اين سوژه است.

كاتوزيان به يك معنا شايد نخستين كسي باشد كه روش شناسي را در مطالعات سياسي و اقتصادي ايران  باب كرد. خود او با رهيافت و رويكرد« اقتصادسياسي» و روش « ساختارگرایی تاریخی» به مسائل ايران نگريست و برخلاف اقتصاددانان مكتب كلاسيك، باور داشت كه فهم اقتصاد ايران بدون توجه به ماهيت قدرت سياسي و تجارب تاريخي ايرانيان ممكن نيست.

او برخلاف اقتصاددانان لیبرال اعتقادي به «فك شدگي» اقتصاد از جامعه ندارد و اگرچه از نظریات مارکس و ویتفوگل و مکتب مارکسیستی «جامعه شناسی تاریخی» بهره برده است اما از مسائل ایران صورتبندی نظری مارکسیستی ارائه نکرده است. نوشته هاي او در حقيقت جامعه شناسيِ سياسيِ تغييرات و تحولات اقتصادي در ايران است و می خواهد اقتصاد ایران را از دریچه سیاست و در بستر تاریخ توضیح دهد.

از دیگر خدمات علمي بزرگ كاتوزيان مقابله با تئوري توطئه مستتر در ذهنيت نخبگان و مردم ايران است. به نظر او در رویدادهای ایران هميشه «كار، كارِ انگليسي ها نيست» و « آوردن رضاشاه هم كار انگليسي ها نبود». از اينرو،  ايرانيان بايد مسئولیت عملکرد خودشان را در تحولات سياسي بپذيرند تا از تكرار اشتباهات پرهيز نمايند. در كتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» این موضوع با وسعت و وضوح بیشتری بررسی شده است.

برای کاتوزیان توسعه اقتصادي و صنعتي ايران، دغدغه و مسئله اساسي است اما پيش روي او يك پرسش مهم وجود دارد اينكه « چرا ايرانيان به رغم تغييرات مهم اقتصادي و صنعتي و رفاهي ايجاد شده در دوره پهلوي اول و دوم، خواهان تغيير حكومت شدند ودست به انقلاب زدند ؟ ». به نظر او پاسخ گويي به اين قبيل پرسش ها با متدولوژي و روش هاي پژوهشي معمول در اكادمي هاي غربي و اروپايي ممكن نيست. چون تاريخ و تجربه هاي تاريخي اروپا، با ايران متفاوت است.

به نظر كاتوزيان عدم توفيق ايرانيان در توسعه اقتصادی و سیاسی حداقل در يك قرن گذشته، در دو سطح «جامعه» و «حكومت» قابل توضيح است. در سطح جامعه، همواره گسستي ميان  تجارب و انباشت ها تاريخي نسل ها وجود داشته است. اين« جامعه کلنگی» داراي حافظه كوتاه مدت است و به همین دلیل، هميشه در گردونه ای از واكنش ها و رفتارهای آزموده شده و تكراي اسير است. هرگاه از استبداد به ستوه مي آيد، دست به شورش مي زند و وقتي در معرض هرج و مرج قرار مي گيرد، دوباره براي اعاده نظم، به استبداد و ديكتاتوري دیگر پناه مي برد و «چرخه استبداد» استمرار مي یابد

سويه ديگر گرفتاري هاي جامعه ايران را كاتوزيان در ماهيت استبدادی حكومت های ایرانی و شکاف و بیگانگی آن با جامعه مي داند كه نه تنها در حوزه سياست بلكه در عرصه صنعت و اقتصاد و استفاده از دستاوردهاي مدرن هم دچار كج فكري است.

به اعتقاد او سقوط حكومت هاي پهلوی ها در ایران به خاطر مدرنيزاسيون نبود بلكه آنها دچار عارضه «شبهه مدرنيزم» شده بودند كه تلاش داشتند صنعت و تكنولوژي را به عنوان ابزاري در خدمت بسط حكومت استبدادي خود قرار دهند. حال اینکه برای صنعتی شدن، باید به ارزش ها و نهادهای مختص جامعه صنعتی نیز متعهد بود.

شبه مدرن پهلوي اول و دوم

محمد علی همایون کاتوزیان دولت و ساختار سیاسی و اقتصادی  دوره رضا شاه را « شبه مدرن» نامیده است که به گفته او  با نادیده انگاشتن ارزش ها، تکنیک ها، نهادها و زمینه های تاریخی جوامع توسعه یافته، تصور می کنند که با خریداری تکنولوژی جدید قادر به حل همه مشکلات اقتصادی  و اجتماعی خواهند بود. از اینرو ارزش هاي اجتماعي و روش های تولید سنتی خود را سرچشمه شرمساری و عقب ماندگی می داند و « صنعتی شدن نه همچون یک هدف، که همچون شيئي پنداشته مي شود و نصب یک کارخانه ذوب آهن مدرن را نه یک وسیله، که هدف غایی به شمار می آيد».

از نظر كاتوزيان حكومت پهلوي دوم نیز مانند حکومت رضا شاه نمونه حكومت « شبه مدرنيست» بود که از صنعت و تكنولوژي به عنوان ابزاري در خدمت بسط حكومت استبدادي استفاده می کرد. به همين دليل رشد دلارهاي نفتي در حكومت محمدرضا شاه علاوه بر بسط توانايي هاي نظامي و اداري دولت، موجب استقلال غیر عادی سیاسی و اقتصادی و دور شدن آن از جامعه و طبقات اجتماعي شد. برعكس، به هم میزان که دولت از طبقات مستقل می شد، طبقات به دولت وابسته می شدند.

دلیل این وابستگی، تلاش فزاینده آنان برای جستجوی کار، دریافت وام برای سرمایه گذاری، دسترسی به بازارهای پر رونق داخلی برای تحصیل سودهای کلان در تولید و تجارت و بورس بازی بود.. در واقع سرچشمه قدرت سیاسی و اقتصادی، سرنوشت طبقات را تحت تاثیر قرار داده بود.

باديدگاههاي محمدعلي كاتوزيان مي توان موافق يا مخالف بود اما در هر صورت آثار و نوشته هاي او، افق جديدي پيش روي پ‍ژوهشگران سياست و اقتصاد ايران گشود.

……………………………………………………………………………………

رزومه و فهرست آثار دکتر کاتوزیان

عنوان شغل

عضو هیئت علمی مؤسسه شرق شناسی دانشگاه آکسفورد

مدرک تحصیلی

کارشناسی اقتصاد از دانشگاه بیرمنگام انگلستان، 1967

کارشناسی ارشد اقتصاد از دانشگاه لندن، 1968

دکتری اقتصاد از دانشگاه کنت در کانتربوری، 1984.

آثار  فارسی

تجارت بین‌الملل(نشر دانشگاه تهران، ۱۳۵۳)

آموزش عالی و دانشگاه‌های امروز(انتشارات دانشگاه شیراز، ۱۳۵۳)

آدام اسمیت و ثروت ملل(انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۸)

خاطرات سیاسی خلیل ملکی(انتشارات رواق، ۱۳۶۰)

مقالاتی درباره خاطرات خلیل ملکی(شرکت انتشار، ۱۳۷۰)

اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی (نشر مرکز، ۱۳۷۲)

استبداد، دموکراسی و نهضت ملی(نشر مرکز، ۱۳۷۲)

صادق هدایت و مرگ نویسنده، ترجمه فیروزه مهاجر (نشر مرکز، ۱۳۷۲)

صادق هدایت، زندگی و افسانه یک نویسنده ایرانی(طرح نو، ۱۳۷۲)

مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ترجمه فرزانه طاهری (نشر مرکز، ۱۳۷۳)

نقدی بر بوف کور هدایت(نشر مرکز، ۱۳۷۳)

ایدئولوژی و روش در اقتصاد(نشر مرکز، ۱۳۷۴)

چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد(نشر مرکز، ۱۳۷۴)

برخورد عقاید و آرای ملکی(ویرایش، با همکاری: امیر پیشداد) (نشر مرکز، ۱۳۷۴)

دولت و جامعه در ایران، سقوط قاجار و استقرار پهلوی(نشر مرکز، ۱۳۷۹)

هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر(نشر مرکز، ۱۳۸۰)

تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه مرتضی طیب (نشر نی، ۱۳۸۱)

نامه‌های خلیل ملکی(نشر مرکز، ۱۳۸۲)

جمالزاده و ادبیات او(نشر شهاب، ۱۳۸۲)

نه مقاله درباره جامعه‌شناسی تاریخی ایران: نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب

سعدی، شاعر عشق و زندگی(نشر مرکز، ۱۳۸۵)

جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی

ایرانیان، ترجمه: دکتر حسین شهیدی (نشر مرکز، ۱۳۹۱)

ایران، جامعه کوتاه مدت و ۳ مقاله دیگر، ترجمه عبدا… کوثری (نشر نی، ۱۳۹۰)

آثار انگلیسی

The Persians: Ancient, Mediaeval and Modern Iran, Yale University Press (۳۰ نوامبر ۲۰۱۰)

Sadeq Hedayat, His Work and His Wondrous World, ed. , London and New York: Routledge, 2008.

Iran in the 21st Century, co-ed (with Hossein Shahidi), London and New York: Routledge, 2008.

Iranian History and Politics, the Dialectic of State and Society, London and New York: Routledge, paperback edition, 2007 (original edition, 2003).

Sa‘di, the Poet of Life, Love and Compassion, Oxford: Oneworld Publishers, 2006.

State and Society in Iran: The Eclipse of the Qajars and the Rise of the Pahlavis, London and New York: I. B. Tauris, paperback edition, 2006 (original edition, 2000).

Sadeq Hedayat: The Life and Legend of an Iranian Writer, paperback edition, London and New York: I. B. Tauris, 2002; original edition, 1991.

Musaddiq and the Struggle for Power in Iran, London and New York: I. B. Tauris, second, paperback, edition, 1999; first edition, 1990.

Musaddiq’s Memoirs, London: Jebhe, 1988 (the English translation of the memoirs translated (with S. H. Amin) and edited and annotated, together with an 81-page introduction by Homa Katouzian).

The Political Economy of Modern Iran (cloth and paper), London and New York: Macmillan and New York University Press, 1981.

Ideology and Method in Economics (cloth and paper), London and New York: Macmillan and New York University Press, 1980.

مقالات به انگیسی

Iraj, the Poet of Love and Humour, Iranian Studies, 40, 4, September 2007, pp. 529-544.

Ahmad Kasravi on the Revolt of Sheikh Mohammad Khiyabani in Iran and the First World War, ed.

Touraj Atabaki, London and New York: I. B. Tauris, 2006, pp. 95-119.

The Short-Term Society: A Study in the Problems of Long-Term Political and Economic

Development in Iran, Middle Eastern Studies, 40, 1, January 2004, pp. 1-22.

The Strange Politics of Khalil Maleki in Stephanie Cronin, ed. , Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian Left, London and New York: RouteldgeCurzon, 2004, pp. 165-188.

State and Society under Reza Shah in Touraj Atabaki and Erik J. Zürcher, eds, Men of Order, Authoritarian Modernization under Atatürk and Reza Shah, London and New York: I. B. Tauris, 2004, pp. 13-43.

Legitimacy and Succession in Iranian History, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle

East, 23, 4, December 2003, pp. 234-245.

Sadeq Hedayat, Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, 2003, Fascicle 2, pp. 121-127.