کتابچه باخرز از کتاب جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری

در این مقاله خلاصه‌ای از کتابچه باخرز ارائه می‌شود :در این گزارش آبادی‌های با خرز در دو قسمت ارائه شده است.

قسمت اول، نام شانزده آبادی در قالب قلعه و مزرعه به این شرح ذکر شده است :
قلعه نو من محال بالا باخرز، رعیتش ۳۴ خانوار است، سفیدخانه است ۳۴ خانه دارد.
قلعه سفید آباد ۲۷ خانوار سادات، ۱۵ خانوار رعیت، ۸ خانوار، متفرقه چهار خانوار.
قلعه سلطان آباد؛ سفیدخانه ۳۸ خانه، رعیت ۲۲ خانوار، متفرقه ۱۳ خانوار، نوکر سوار دو خانوار، حداد یک نفر.
مزرعه آبنه: سفیدخانه نشیمن ندارد و رعیت(ناخوانا).
قلعه کافچ: سفیدخانه خانوار آن است ۲۴خانه.

قلعه دشتاب :سکنه‌اش ۲۷ خانوار.

مزرعه رباط : سکنه‌اش ۱۸ خانوار.

مزرعه جرآباد (جیز آباد )سکنه‌اش ۳۶ خانوار،

قلعه قصبه شهر نو : سکنه‌اش ۹۴ خانوار، نوکر سواره ۲۰ خانوار دارد.

قلعه نو : سکنه‌اش هفت خانوار.

مزرعه کردیان :سکنه‌اش ۵۸ خانوار

مزرعه ارخود: سکنه‌اش ۴۲ باب خانوار است.

قلعه ارزنه : در دامن کوه است در زمستان برف و باران زیاد دارد ،سکنه‌اش ۹۵ خانوار است.

قلعه مزرعه : ریزه دو رشته قنات دارد، خانوار قلعه مزبور سکنه دارد باخرزی. سفیدخانه است ۱۵ خانوار است. نوکر سواره ۱۱۵ خانوار است.

قلعه مشهد ریزه : قدیم النسق است، قدیم البناء. تعداد نوکران سواره ۱۴ نفر سوار است، خواجه و مرفه الحال. قلعه مزبور تحت الرمل است. سادات و موذن ۱۴ نفرند، رعایای قریه مزبور از قرار تفصیل عرض می‌شود: مجموع خانوار قلعه مشهد ریزه جملتان جمعاً ۷۰ خانوارند.

قلعه جوزقان : قدیم البناء می‌باشد. ییلاق و قشلاق می‌کنند. نوکر ۴ نفر دارند (چهار نفر مرفه) خانوار رعیتی ۲۶ خانوار، خانوار متفرقه ۱۸ خانوار، مجرد ۱۳ نفر و مجموع ساکنین قریه جوزقان ۶۵ خانوار است.

قسمت دوم تحت عنوان خانه وار رعیت و نوکر و غیره و قلعه جات باخرزی سفیدخانه گزارش شده است.در این مبحث، ۱۲ قلعه و مزرعه نام برده شده است به شرح زیر :

قلعه پشته : که سکنه‌اش ۶۹ خانوار است .

قلعه ایله ؛ سکنه‌اش ۲۰ خانوار است.

قلعه کوه آباد ؛ جدید النسق است باخرزی و سفیدخانه دارد، سکنه‌اش ۱۴ خانوار است.

قلعه شیژن با مزرعه کوچک کهجه ؛ ۴۸ خانوار دارد ،کهجه ۶ خانوار.

قلعه استاد ؛ هوایش معتدل است و خوش هوا. این قلعه از نوکر و سادات و رعیت ۶۷ خانوار است.
قلعه سوران ؛مشروب از قنات است. سکنه‌اش ۱۹ خانوار است.
مزرعه فرزنه سکنه‌اش ۲۸ خانوار است.

مزرعه تایباد ؛از قلعه جات پایین ولایت باخرز قنوات رعیتش دو رشته است. به جمع سفیدخانه نشیمن دارد. هوایش معتدل است. خانوار نوکر دیوانش از این قرار است : خانوار تایباد ۱۱۸، خانوار متفرقه خوش نشین : ۲۶. مجرد ۳۸ نفر. نوکر سواره ؛ ۸ نفر.

مزرعه کاریز ؛ دو رشته قنات دارد یک رشته خالصه و یک رشته رعیتی است.خانوار متفرقه ۱۵ نفر، رعیت ۷۷ نفر، مجرد ۱۵ نفر.

فرمان آباد ؛ از قلعه جات پایین ولایت باخرز است، سرحد است. متفرقه خوش نشین ۱۲، مجرد ۱۴، خانوار نوکر و رعیت ؛ ۳۴ .

کراد (کرات) : مزرعه‌ای است در دامن کوه، سرحد است. یک رشته قنات دارد. خانوار سکنه مذکور هزاره است. عالیجاه نورمحمد خان هزاره نشیمن دارد. خانوار سکنه مزبور ۶۱ خانوار، صاحب منصب با نوکر سواره ؛ ۲۶ خانوار.

محسن آباد : در سرحد باخرز و جدید النسق است. سه رشته قنات دارد. جمعیتش هزاره است. محل نشیمن یوسف خان سرتیپ است که سکنا دارد. سکنه مزبور: ۳۰۰ خانوار،نوکر بی‌مواجب : یکصد خانوار، نوکر سواره عباس آباد : ۲۰ خانوار. ۴۲۰ خانه.

(برگرفته از کتاب جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، صص۲۶۱-۲۶۶)

گردآورنده و تنظیم : نوراحمد بلنداختر