یادداشت آبراهامیان درباره‌ کتاب «ایران بین ناسیونالیسمِ اسلامی و سکولاریسم»

از دید برخی از این تاریخ‌نگاران، نیروهای پیشرو در جنبش مشروطه، روشنفکران، اصناف صنعتگر و تا حدی اقلیت‌های مذهبی مثل ازلیان و ارمنی‌ها بودند. اما از دید عده‌ای دیگر، نیروی محرکه، علما بودند که توسط قشر عظیمی از توده‌ها حمایت می‌شدند. این اختلاف رأی منجر به نوشته‌های بسیار، دلخوری‌های فراوان و بهتان‌های شخصی زیادی شد که البته تعجب‌برانگیز نبود چراکه ارتباط مستقیمی با سیاست امروز داشت. همان‌طور که بندیتو کروچه می‌گوید: «تمامی تاریخ‌ها، تاریخ دوران معاصر است.»

ونسا مارتین در کتاب خواندنی خود، ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم، که از جهات مختلف دنباله‌ای ارزشمند برای کتاب قبلی‌اش یعنی اسلام و مدرنیسم: انقلاب مشروطه‌ی ایران است، تلاش می‌کند کانون کلی بحث را تغییر دهد.

او برای عقب‌نماندن از اسلوب‌های جدید تاریخ‌نگاری، از نیروهای اجتماعی به‌ سمت مذهب، از روشنفکران و روحانیون به سمت فرهنگ ملی و از جامعه‌شناسی به سمت نظریه‌ی سیاسی حرکت می‌کند. دغدغه‌ی اصلی او ارزیابی نزدیکی تفکر سیاسی سکولاریست‌ها به روحانیون محافظه‌کار و اصلاح‌طلب است.

پرسش تکرارشونده‌ی کتاب این است که سکولاریست‌ها و اسلام‌گراها تا چه حد از پایه‌های منطقی فلسفه‌ی سیاسی خود آگاه بودند؟ آیا متوجه بودند که اسلام و ایده‌های مرکزی سکولاریسم و مشروطیت با یکدیگر تناقض دارند و بنابراین اسلام با دموکراسی ناسازگار است؟ به بیان دیگر، آیا شخصیت‌های برجسته‌ی جنبش مشروطه را می‌توان متفکرین سیاسی نظام‌مندی مانند ارسطو و دکارت دانست؟ همان‌طور که می‌شود حدس زد، پاسخ مارتین به این پرسش منفی است.

کتاب او فصول جداگانه‌ای درباره‌ی اوضاع سیاسی مناطقی چون تبریز، اصفهان و بوشهر دارد. با بهره‌گیری از اسناد آرشیوی موجود در بریتانیا و ایران و همچنین صورت‌جلسه‌های اغلب نادیده‌گرفته‌شده‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی (شوراها)، این فصل‌ها نگاهی غنی و دقیق به دغدغه‌های منطقه‌ای در آن زمان می‌اندازند. اسنادی که به‌وضوح نشان می‌دهند که این دغدغه‌های جدید تا چه میزان با ظهور انقلاب در مرکز استان‌ها ارتباط مستقیم دارد و چقدر بی‌ارتباط است. در بخش‌های مختلف دغدغه‌های مشترکی دیده می‌شود که علتش روندهای کشوری یکسان در مناطق مختلف است.

معرفی مدارس جدید، ورود کالاهای خارجی، صادرات محصولات کشاوری مثل تریاک و تنباکو، کاهش مکرر قیمت سکه، سقوط ارزش نقره، نارضایتی از مقامات خارجی گمرک و تأثیرات روزافزون بانک شاهنشاهی که در دست بریتانیایی‌ها بود.

 در این فصول ونسا مارتین بر نقش روحانیون بومی تأکید می‌کند اما نقش متنفذین و سرمایه‌داران منطقه را تقریباً نادیده می‌گیرد، درحالی‌که امکان ندارد کسی بتواند تحلیل کاملی از انقلاب مشروطه و نتایج نهایی آن ارائه دهد، بی‌آن‌که نقش تعیین‌کننده‌ی اشخاص برجسته‌ای چون سردار اسعد بختیاری را در نظر بگیرد و برای انجام این کار چاره‌ای جز این نیست که مانند گذشته به بررسی نیروهای اجتماعی بپردازیم.