تاثیر درختان شهری بر احساسات منفی شهروندان؛ استرس، آشفتگی و اندوه

جواد لگزیان-جالب است بدانید در پژوهشی علمی در سال ۲۰۰۶ دو دانشمند به نام‌های لهر و پاسون احساسات مثبت شهروندان مانند آرامش، شادی و دوستی و حس‌های منفی همچون آشفتگی، استرس و اندوه در شهرها بین ساختمان‌ها و درختان را بررسی کردند. آنها نشان دادند که اشیای بی‎جان در تأثیرات حسی مثبت نسبت به درختان در رتبه پایین‎تری قرار دارند، درحالی‌که درختان منجر به آرامش بیشتر شهروندان شده و در سلامت آنها از جمله کاهش فشار خون، مؤثرند. ارتباط بین شکل درختان و احساسات، مشخص کرد که شکل مخروط، گرد و پهن تاج، اثر مثبت‎تری می‌گذارد.

آلاینده‌های هوا و درختان شهری؛ درختان شهری و آلودگی نوری؛ درختان شهری و آلودگی صوتی؛ محیط رشد ریشه‌های درختان شهری؛ ریشه درختان و سازه‌های شهری؛ درختان شهری، هرس و کابل‌های برق؛ تغذیه و انتقال درختان؛ درختان و آذرخش؛ مدیریت آب در باران‌های شدید و طوفان‌های شهری؛ انتخاب و چینش درختان در طراحی شهری؛ و آبیاری درختان شهری یازده فصل این کتابند.

کتاب در گام‌ اول در نخستین فصل از نقش درختان در برابر آلاینده‌ها سخن می‌گوید: روزنه‌های برگ‌های درختان قادرند آلودگی‌ها را جذب کنند. همچنین برخی از ذرات و آلودگی‌ها روی سطح برگ‌ها رسوب و نشست می‌کنند که این ذرات می‌توانند مجدداً در هوا معلق شده یا با آب باران شسته شده و یا با ریزش برگ‌ها به زمین منتقل شوند. به علاوه پوشش گیاهی و درختان ترکیبات هیدروکربنی خاصی مانند مونوترپن و ایزوترپن تولید می‌کنند. این ترکیبات آلی فرار همان منبع بوهایی هستند که کنار گیاهان به استشمام می‌رسد و گیاه برای جذب حشرات گرده‎افشان‌کننده و یا دفع برگ‎خوار‌ها آنها را تولید می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد گاز‌های فرار نقش مهمی در شکل‌گیری ازن در سطح زمین دارند. حضور این گازها و نور خورشید با اکسید‌های نیتروژن منتشرشده از ماشین‌ها و کارخانه‌های صنعتی، ترکیب شده و ازن را می‌سازد.

در بحث آلودگی صوتی کتاب متذکر می‌شود که امواج صدا نیز مانند دیگر موج‌ها می‌توانند جذب و انعکاس یابند، بنابراین سطح آسفالت و صاف می‌تواند صدا را منعکس کند و سطوحی که پوشش گیاهی دارند، حتی بقایای گیاهی و کود‌های آلی که در باغچه‌های حاشیه خیابان برای تقویت گیاهان استفاده می‌شود، قادرند صدا را جذب کرده یا کاهش دهند. پستی و بلندی زمین همچون سدی در انعکاس و انحراف صدا می‌تواند نقش به‎سزایی داشته باشد. چنانچه سطح خیابان پایین‌تر از سطوح مسکونی باشد و از درختانی با تاج‌های گسترده استفاده شود، می‌تواند منجر به کاهش آلودگی صوتی شود.

درباره آلودگی نوری کتاب توصیه می‌کند، لامپ‌های روشنایی باید در پوششی محافظ قرار گیرد و نور آن به‌سمت زمین باشد به‌طوری‌که درختان را کمتر تحت پوشش قرار دهد و در تمام موارد باید در نظر داشت که نور روشنایی نباید در طول فواصل بزرگ به‌صورت افقی باشد و تاکید می‌شود با تغییر فصول میزان نور روشنایی تغییر کند. همچنین کتاب بیان می‌دارد که در بسیار از شهر‌های بزرگ ایران پرچین‌ها و درختان در آیلند خیابان‌ها کاشته می‌شوند تا جلو نور چراغ‌های اتومبیل مقابل را بگیرند. به‌عبارت ساده‌تر گیاهان نورهای خیره‌کننده مقابل را دریافت می‌کنند اما توجهی نمی‌شود که سیستم رشدی آنها با این نورها مختل می‌شود پس بنابراین باید در این زمینه پژوهش‌های بیشتری انجام پذیرد.

کتاب با توجه به تنوع شکل تاج و رشد شاخساره‌های درختان که منجر به زیبایی بصری محیط‌ اطراف ما می‌شود یک سری درختان شهری را پیشنهاد می‌دهد: برخی از درختان ساقه اصلی ایستاده و مستقیمی دارند که می‌توان از آنان برای حاشیه پیاده‎رو‌ها، خیابان‌ها و بزرگراه‌ها استفاده کرد و گروهی دیگر که ساقه‎هایشان در ابتدای رشد نیاز به قیم دارند و یا‎ چند‎ساقه‌ای رشد می‌کنند و در نهایت رشد ساقه به یک‌سو خم می‌شود (مانند گز و سنجد) بیشتر مناسب پارک‌ها هستند. از درختانی مانند سرو شیراز که تاجی منظم و ایستاده دارند می‎توان برای حاشیه مسیرها، خیابان‌ها و هدایت دید استفاده کرد. همچنین می‌توان آنها را مانند ستون‌هایی در ورودی ساختمان‌ها کاشت. برخی از درختان مانند صنوبر که تاج ستونی و ارتفاعی بلند دارند به‌سهولت می‌توانند منظر ناپسند را بپوشانند و برای پوشاندن کارخانه‌ها، مکان‎های جمع‎آوری زباله در شهرها، پارکینگ‌های اتوبوس‌های شهری و دیگر جاها می‌توان از آنها بهره جست. درختانی که تاجی مخروط مانند چنار و تاج بیضی تا گرد دارند برای حاشیه خیابان‌ها استفاده می‌شوند. کاشت آنها بین چمن‌های وسیع نیز چشم‌اندازی دل‌انگیز خواهد آفرید. برخی از درختان مجنون همچون بید مجنون با شاخه‌هایی آویزان و سیال که با نسیم حرکت می‌کند، برای کنار برکه‌ها، دور آبنماهای وسیع و آبگیر‌ها، بسیار زیبا خواهد بود.

کتاب در سرفصل طراحی شهری خاطرنشان می‌کند که در گذشته تاریخ ایران هم به نقش درختان بسیار توجه می‌شده است. در شهر‌های کویری که کوچه‌هایی باریک برای رهگذران و عابران وجود دارند، از یاس‌های بالارونده، پیچ‌ها و درخت انگور استفاده می‌شده است. این امر فضایی سایه و مطلوب در تابستان و با خزان درختان، محیطی آفتابی را در زمستان ایجاد می‎کرده است.

کتاب در ادامه بحث طراحی شهری یادآور می‌شود: کاشت درختان در اطراف ساختمان‌ها منجر به کاهش دما در فصل تابستان و مانع وزش بادهای سنگین در فصل زمستان می‌شود. اما باید در نظر داشت آنها می‌توانند با ایجاد سایه بر ساختمان در زمستان باعث افزایش مصرف انرژی شوند. همچنين شايد با جلوگیری از برخورد نسیم‌های شرقی در تابستان به ساختمان، مصرف انرژي را افزايش يا كاهش دهند. بنابراین انتخاب محل مناسب کاشت درختان در نزديكي ساختمان‌ها براي دست‎يافتن به حداکثر حفظ و صرفه‌جویی انرژی امری ضروری مي‎باشد. انتخاب درختان مناسب که با محیط نیز سازگار باشند بر کیفیت هوای پیرامون خود اثرگذار است. انتخاب صحیح گیاهانی که طول عمر بالایی داشته و نیاز به نگهداری کمتری دارند، هم قادر است بر حذف مواد شيميايي، انتشار گازها در اقليم‌های خرد شهري و صرفه‌جویی انرژي ساختمان‌ها مؤثر باشد.

در این راستا کتاب به ضرورت ایجاد و احداث جنگل‌های شهری تاکید و استراتژی‌های طراحي و مدیریت جنگل‌های شهري براي كمك به بهبود كيفيت هوا را به این شرح فهرست می‌کند: افزايش شمار درختان سالم؛ نگهداري پوشش زيستي درختان؛ نگهداري درختان بزرگ و سالم؛ استفاده از درختان با طول عمر طولانی و نگهداری آسان؛ کاشت درختان در مکان مناسب جهت صرفه‌جویی و حفظ انرژی؛ استفاده از درختان سايه‎دار براي ماشين‌هاي پارك‌شده؛ درنظرداشتن منبع آب براي گياهان؛ کاشت درختان در مناطق آلوده یا خیلی آلوده؛ ممانعت از به‌كاربردن گياهان حساس؛ استفاده از درختان هميشه سبز براي كاهش ریزذرات و استفاده از مواد درختی براي توليد انرژي.

کتاب «درختان شهری» نوشته علی برادران‌ راد در ۲۳۲ صفحه با قطع وزیری را انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد منتشر کرده است.