از بيگم خانم تا آغا ننه: عناوين زنان درباري در دوره مغول ها تا قاجارها

زنان صاحب منصب در تاريخ ايران قبل و بعد از اسلام، هميشه وجود داشته اند اما تقريبا از آغاز حكومت ايلخانان مغول، زنان درباري با برخي عناوين مورد خطاب قرار مي گرفتند كه اين اسامي و عناوين، تا حدي تعيين كننده موقعيت سياسي و اجتماعي آنان نيز به حساب مي آمد. به عنوان مثال:

بيگم (مونث بيگ) : اين عنوان از زمان حكومت تيموريان باب شد و به زنان شاهزاده و يا دختراني كه در درون حرمسرا به دنيا مي آمدند، گفته مي شد( مثل گوهرشاد بيگم همسر شاهرخ تيموري و پريخان بيگم دختر شاه طهماسب صفوي)

خانم يا (مونث خان) : اين عنوان از زمان مغول ها رايج شد و به زنان و يا معشوقه هاي شاه گفته مي شد كه از خانواده سلطنتي نبودند( مثل گل بخت خانم همسر آقا محمدخان قاجار كه از ايل تركمن بود و سنبل خانم همسر فتحعلي شاه كه از اسراي شهر كرمان بود)

نه نه :  به آندسته زناني گفته مي شد كه در داخل حرمسرا، متصدي امور مهمي بودند. نه نه ها با همكاري خواجه ها، مديريت امور داخلي حرمسراها را عهده دار بودند و مشكلات و تقاضاها را به شاه گزارش مي كردند.

خاتون : اين عنوان از دوره سلجوقي ها مورد استفاده قرار گرفت و به زنان داراي مرتبه اجتماعي متوسط مثل زنان تجار و زمينداران گفته مي شد. ( مثل ساراخاتون مادر اوزن حسن رئيس ايل آق قويونلو). در زمان صفويه بعضا به زنان صيغه اي شاه نيز خاتون گفته مي شد.

كنيز: به زنان خدمتكار در حرمسراهاي شاهان  گفته مي شد. كنيزان كساني بودند كه يا بصورت برده خريداري مي شدند و يا زنان و دختراني بودند كه از طوايف شكسته خورده به اسارت گرفته مي شدند و در دربار شاه و يا منزل حكام خدمت مي كردند.    

آغا  يا آغا باجي : به همسران مسن تر شاهان قاجار گفته مي شد. ( مثل آغاباجي همسر فتحعلي شاه قاجار )

نواب عليه:  به مادر شاهان قاجار گفته مي شد

ملكه: به مادر وليعهد دوره قاجاريه و پهلوي گفته مي شد. در دوره هخامنشيان براي ملكه از عنوان «مادرشاه» استفاده مي كردند

ضعيفه و عورتينه: به زنان طبقات پايين و ناشناس دوره قاجار گفته مي شد

بانو: اسم اساطيري و عنوان زنان خاندان انبياء و شاهان ايران باستان بود. مثل بانو پورچيستا ( يعني سرشار از دانايي) دختر زرتشت

شهبانو: عنوان آندسته از زنان ايران باستان بود كه خود به حكومت رسيده بودند مثل شهبانو پوراندخت (يعني گل رخسار) كه بعد از قتل خسروپرويز ساساني مدت كوتاهي به شاهر رسيد. البته به آتوسا ( يعني مانند آتش)  دختر كورش كبير هم شهبانو مي گفتند. فرح پهلوي هم از اين عنوان احتمالا به اين دليل استفاده مي كرد كه تاجگذاري كرده بود و نايب السلطنه حكومت بود

موقعیت اجتماعی زنان ایران 

موقعيت زنان ايراني در ادوار مختلف تاريخي، داراي فراز و نشيب بوده است. زنان در دوران بعد از اسلام به خاطر برخي عقايد ديني و البته تنگ نظري هاي مذهبي، از نقش و سهم حقوقي و اجتماعي برابري با مردان برخوردار نبودند.

جالب است بدانيم كه از زمان حمله مغول ها به ايران و سرزمين هاي اسلامي، موقعيت زنان روبه بهبود نهاد و تا حدودي با مردان برابري مي كردند. چون مغول ها در شروع كار، عقايد مذهبي نداشتند و براي مادران خود هم  احترام فوق العاده زيادي برخوردار بودند و قبايل مغولي عموما مادرسالار بودند. همين امر باعث شد تا حداقل به لحاظ ذهني، براي زنان سهم و قدر اجتماعي كمتر از مردان در نظر نداشته باشند.

با راه يافتن دو باره ايرانيان به دربار مغول ها و ايمان آورن ايلخانان مغول، مجددا موقعيت زنان ايراني رو به افول نهاد. چنانچه در دوره صفويه و قاجاريه زنان كشور در بدترين موقعيت اجتماعي قرار داشتند. حتي جايگاه زنان شهري از موقعيت زنان روستاها و ايلات به مراتب بدتر بود. چون زنان ايلياتي و يا روستا نشين عموما در امور دامداري و كشاورزي، كمك حال شوهرانشان بودند اما زنان شهري، عموما پخت و بز و بچه زايي و بچه داري مي كردند.

در زمان قاجاريه، اعطا يا فروش القاب به زنان درباري نيز باب شد و با عناويني چون فخرالدوله، شوكت السلطنه، قدرت السلطنه و غيره خطاب مي شدند، با اين حال، نقش چنداني در زندگي اجتماعي نداشتند. بجر افرادي مثل مهدعليا مادر و انيس الدوله همسر ناصرالدين شاه كه آنها هم نه از طريق سياست ورزي، بلكه به شيوه فتنه گري امورات خود را پيش مي بردند. دوشخصيت لايق و قدرتمند دوره قاجاريه يعني اميركبير و سپهسالار با توطئه زنانه زمين گير شدند

 همسران شاهان صفوي و قاجار، مجبور بودند تا آخر عمر در حرمسراها زندگس كنند و به جز سالي يك يا دوبار، آنهم براي ديدن پدر و مادر و منسوبان، حق خروج از محوطه حرمسرا را نداشتند. اصطلاحي كه مي گويند طرف با چادر سفيد به خانه شوهر مي آيد و با كفن سفيد خارج مي شود، از همان سبك زندگي زنان حرمسراي صفوي و قجري گرفته شده است و امروزه به معني سازگاري و وفاداري زن به شوهر، تفسير مي شود.

مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه