تجارتخانه های نامدار دوره قاجار

سیدمحمدعلی جمالزاده در کتاب «گنج شایگان» خود به برخی از این شرکت‌ها اشاره کرده است که در زیر با آنها آشنا می‌شوید:

شرکت اتحادیه تبریز: حاج مهدی کوزه‌کنانی و برادران و حاج سیدمرتضی صراف در سال ۱۳۰۵ (هجری قمری)، شرکت اتحادیه تبریز را تاسیس کردند. این شرکت ۱۵ سال در بالاترین سطح فعالیت می‌کرد.

۲ – کمپانی امنیه در سال ۱۳۰۰ (هجری قمری) به دستیاری مشهدی کاظم امنیه در تهران تاسیس شد و در آغاز کار شهرت زیادی حاصل کرد و دادوستد قابل توجهی داشت و بعدها ورشکست شد.

۳ – کمپانی فارس در تحت ریاست حاجی عبدالرحیم شیرازی که در حدود ۱۳۱۵ (هجری قمری) ایجاد شده بود تا سال ۱۳۳۵ (هجری شمسی) فعالیت می‌کرد. چک‌های این شرکت دارای چنان اعتباری بود که در شیراز و نواحی آن مانند اسکناس‌های بانک شاهنشاهی رواج داشت.

۴ – شرکت مسعودیه در اصفهان توسط حاج محمدحسین کازرونی معروف به حاج کاکاحسین در اصفهان تاسیس شد.

۵ – شرکت اسلامیه که همزمان با شرکت مسعودیه در اصفهان به دستیاری حاج محمدحسین کازرونی تاسیس شده بود، هدفش تولید و رواج پارچه‌های وطنی بود و برای رسیدن به این هدف دستگاه‌های پارچه‌بافی متعددی برپا کرد. سرمایه شرکت ۱۵۰هزار تومان بود که به ۱۵هزار سهم ۱۰تومانی تقسیم شده و به سهامداران فروخته شده بود. علاوه بر حاج محمدحسین کازرونی که رییس شرکت بود، ۴ نفر تاجر اصفهانی به نام‌های حاج میرزا محمد مشکی، حاج محمدجعفر، حاج میرزا اسدالله مشهور به نقشینه و حاجی محمدکاظم مثقالی در آن شراکت داشتند.

۶ – شرکت عمومی ایران با همکاری ۱۷ نفر از تجار پایتخت تاسیس شد. سرمایه آن ۲میلیون تومان منقسم به ۲۰هزار سهم ۵۰تومانی بود که به مهر و امضای موسسین پای آنها ثبت شده بود. مقصود شرکت تجارت داخله و خارجه و صرافی بود. در سال اول ریاست آن را سید محمد تاجر معروف به صراف برعهده داشت. در سال نخست ۶۰۰هزار تومان پول در شرکت جمع شد ولی بعد به مناسبت مداخلات و بی‌قانونی حاج محمد کاظم ملک التجار، اطمینان مردم از شرکت سلب شد و گویا کار شرکت ۴ سال پس از تاسیس به هم خورد. یکی از موارد اختلاف شرکت عمومی ایران با کاظم ملک‌التجار تاسیس شرکتی به نام «شرکت راه آستارا و اردبیل» بود که شرکت عمومی ایران سهام آن را خرید و یک سال و اندی مشغول ساختن راه مزبور شد. راه باز و منافع آن گسترده و قیمت هر سهم آن ۱۰ برابر شد، اما ملک‌التجار این راه را در مقابل دریافت سالی ۳۶هزار منات به یک روسی اجاره داد.

۷ – شرکت کشتیرانی ناصری، در دوره ناصرالدین شاه تاسیس شد و موسسان آن چند تن از تجار معتبر شیراز و بوشهر بودند. این شرکت ۱۸ کشتی به نام‌های مظفری، همایون، خسرو، اسلامی، رحمان، حسینی و داشت. کشتی‌های مزبور به طور منظم بین بوشهر و جده در زیر بیرق انگلیس در رفت و آمد بودند. اغلب ناخداهای کشتی‌ها انگلیسی و چند نفر هم هندی بودند.