تصويب قانون رفع توقيف املاك صولت السلطنه هزاره در مجلس چهاردهم

خلاصه اي از ماجراي قتل صولت

 

محمد يوسف خان هزاره معروف به صولت السلطنه و پسر شجاع الملك حاكم باخرز، نماينده مشهددر چهارمين دوره مجلس شوراي ملي بود. با قدرت يافتن رضاشاه پهلوي، اموال صولت در شرق خراسان بويژه در يوسف آباد و محسن آباد تايباد مصادره و خود او به همراه خانواده اش،  به استان فارس تبعيد شد.

به دنبال سقوط حكومت رضاشاه و جانشيني محمدرضا پهلوي در شهريور 1320، صولت تلاش زيادي كرد تا از مجاري قانوني بتواند اموال مصادره شده اش را پس بگيرد. تلاش هاي او به نتيجه نرسيد و در اعتراض به اين امر، تعدادي از طوايف و خوانين محلي و بويژه ايل هزاره را بسيج كرد و شهرهاي تايباد، باخرز، تربت جام، خواف، فريمان، تربت حيدريه و كلات و در نهايت مشهد را به تصرف درآورد.

در زمستان 1320 در سنگ بست مشهد ميان قواي دولتي باشورشيان جنگي سخت درگرفت و صولت با دريافت امان نامه و قول اعاده اموال،  تسليم و بصورت نيمه تبعيد در كرج تهران ساكن شد. حدود دوسالي را پيگير بود تا از طريق مراجع رسمي بتواند اموالش را پس بگيرد اما به دليل اشغال ايران و هرج و مرج حاكم بر كشور، صدايش به جايي نرسيد تا اينكه دو باره در مهرماه 1322 به خراسان برگشت. تعدادي از امنيه ها به فرماندهي سروان جمتاش براي دستگيري او به باخرز اعزام شدند. ميان صولت و جمتاش بحث و نزاعي در گرفت كه در نهايت منجر به قتل صولت در روز 16 مهر 1322 شد.

 

اين ماجرا را قبلا در مقاله اي با عنوان «صولت خان فاتح خراسان» به تفصيل شرح داده ام و در اين نوشته قصد دارم، به سرنوشت اموال صولت بعد از مرگ او بپردازم. يكي از اسناد تازه اي كه در اين خصوص مي تواند به فهم بهتر ما از اين ماجرا كمك كند، مشروح مذاكرات يكي از جلسات چهاردهمين دوره مجلس شوراي ملي در تاريخ اول بهمن  1324 است كه به پيشنهاد تعدادي از نمايندگان موضوع اعاده اموال صولت به ورثه او در دستور بررسي قرار مي گيرد.

 

ارائه طرح به مجلس در باره املاك صولت

 

موضوع از اين قرار است كه دوسال بعد از قتل صولت، نزديك به 200 نفر از خانواه و بستگان اين خان هزاره كه قبلا به تهران تبعيد شده بودند، همچنان در بلاتكليفي و تنگناي معيشتي به سر مي بردند.  به همين دليل، با مراجعه به اميرتيمور كلالي كه رئيس ايل تيمور شرق خراسان و در آنزمان نماينده با نفوذ مشهد در چهاردهمين دوره مجلس شوراي ملي بود،  از او مي خواهند تا با تصويب قانوني در مجلس، وزارت دارايي را مجبور كنند كه اراضي صولت در باخرز و تايباد،  به ورثه او بازگردانده شود.

 

امير تيمور طرحي را شامل يك تبصره تهيه مي كند و با امضاي تعدادي از نمايندگان شامل دكتر محمد مصدق{نماينده تهران}،حسن نبوی{ نماينده نيشابور}، رضا تجدد{ نماينده ساري}،رحیمیان{ نماينده قوچان}و سيد داود طوسی{نماينده بجنورد} تقديم هيات رئيسه مي كند. البته در ميان امضاء كنندگان طرح، يك نفر هم به نام «فاطمي» وجود دارد كه مشخص نيست آيا مهدي فاطمی{ نماينده نائين} و يا  نصرالله سيف پور فاطمي نماينده نجف آباد است؟

 

در اين جلسه مجلس شوراي ملي كه روز دوشنبه اول بهمن 1324 به رياست آقاي ملك مدني( نايب رئيس مجلس) تشكيل مي شود، تبصره اي با اين مضمون قرائت و به راي گذاشته  مي شود:

 

« دولت مکلف است عوض املاک ورثه مرحوم صولت هزاره را با رعایت مقررات و قوانین به آنها مسترد دارد»

 

 ابتدا نبوي نماينده نيشابور در توضيح اين تبصره، ضمن اشاره به مصادره اموال صولت مي گويد:

« … بعد از شهریور، آقایان قشقایی‌ها رفتند در فارس املاک خودشان را گرفتند و دولت هم تصویب کرد و صولت سرش بی‌کلاه ماند الان ورثه صولت پریشان و مستأصل و معطل هستند به شام شب محتاج هستند (صحیح است) یک خانواده محترمی در کمال سختی امرار معاش می‌کنند (صحیح است)…. املاک آنها به آستانه فروخته شد آستانه به نام خود ثبت کرده است پس چاره منحصر است که در جای دیگر معادل آن املاک را بدهند…».

 

نطق امير تيمور در دفاع از هزاره ها

در ادامه نوبت به اميرتيمور كلالي مي رسد و او در آغاز مي گويد:  «… از آقایان نمایندگان محترم هم تمنا می‌کنم به عرایض بنده با یک توجه مخصوصی دقت بفرمایند»

 

 سپس با اشاره به قتل صولت و وضعيت ناگوار ورثه او تاكيد مي كند كه املاك آباد او كه توسط دولت مصادره شده، بي خاطر بي توجهي، رو به ويراني است. امير تيمور مي گويد:

«… املاک دیگری هم هست که هنوز در دست دولت است که در این مدت به واسطه عدم سرپرستی، بایر و ویران شده منجمله یک دهی داشتند آنجا به نام محمدآباد که یک وقتی آبادی مفصلی بود تقریباً چهارصد خانوار جمعیت داشت و پنجاه جفت زراعت می‌شد باور بفرمایید که بنده چند سال قبل که از آنجا عبور می‌کردم یک خانه در آنجا نبود و این به واسطه عدم مراقبت دولت است…». بنابراين« بنده به نام همکاری از رفقا و نمایندگان محترم مجلس استدعا میکنم موافقت بفرمایند و این تبصره را تصویب بفرمایند آقای معاون وزارت دارایی هم قبول فرمودند خیلی اسباب تشکر بنده است…»

 

چندنكته در باره فضاي مجلس دوسال بعد از مرگ صولت

 

اين تبصره و ماده مربوطه در جلسه آن روز مجلس تصويب شد كه چگونگي چگونگي اجرايش را در گزارش ديگري شرح خواهم داد. بخش هايي از مهمترين مباحث مطروحه در اين جلسه مفصل مجلس، استخراج كرده ام كه در ادامه همين نوشته، مي توانيد ملاحظه كنيد.

 

 اما در اين خصوص چند نكته كوتاه را ياد آوري مي كنم:

 

1-آنطور كه از صورت مذاكرات اين جلسه مجلس مي توان فهميد، شايد يكي از دلايل اصلي كه صولت بعد از سقوط رضا شاه نمي توانست املاكش را پس بگيرد، خلا قانوني بود. به اين معني كه برخي از قوانين دوره رضاشاه مثل «قانون تعويض املاك» با سقوط حكومت او لغو شده بود اما هنوز قانون جديدي جايگزين آن نشده بود. بنابراين، بازگرداندن اموال به ورثه مرحوم صولت نيازمند تصويب قانون جديد بود كه در آن شرايط كشور علنا امكان پرداختن مجلس به اين موارد ممكن نبود. اين مشكل البته مختص صولت هم نبود و مثلا ايل سنجابي ها هم از همين بابت دچار بلاتكليفي بودند.

2- تهيه طرحي براي باز پس گيري املاك هزاره ها آنهم با امضاي شخصي مثل دكتر مصدق و تبديل آن به قانون، واقعا كار ساده اي نبود و آنرا بايد به فقط به حساب ميزان نفوذ گسترده امير تيمور كلالي در مجلس و خاصه اعتبارش نزد نمايندگان خراسان گذاشت.

 امير تيمور كه بعدها در كابينه مصدق وزير شد، جمعا 8 دوره نماينده مجلس( از فردوس، طبس، كاشمر و مشهد) و چند سالي هم نايب رئيس مجلس بود. به هرحال تدوين و تصويب اين قانون را بايد لطف بزرگ امير تيمور در حق هزاره هاي شكست خورده دانست.

 همچنانكه معاون وزير دارايي در همان جلسه متذكر مي شود كه: « بنده اصولاً با موضوع هزاره مخالف نیستم ولی آقایان تصدیق می‌فرمایید که مطابق عدالت نخواهد بود که ده پانزده نفر دیگر که به همین طریق هستند و پیشنهاد شده‌اند و روزی نیست که در اتاق من این حضرات نیایند بنده این را موافق هستم مخالف نیستم با این ولی یک ترتیبی بفرمایید که کلی باشد و به سایرین هم توجهی بشود!».

3- نكته مهمتري كه با مشاهده فهرست نمايندگان و صورت مذاكرات آنها مي توان دريافت، اينكه مجلس چهاردهم هم به لحاظ تركيب اعضا و هم به لحاظ استقلال سياسي نمايندگان از دولت و دربار، مجلس بسيار قدرت مندي است. علتش هم اين است كه هنوز محمد رضا شاه جوان هنوز قدرت نگرفته و نمايندگان كه عمدتا پايگاه حزبي، روشنفكري و زمينداري دارند، آزادانه مي توانند اظهار نظرمي كنند

 

به همين دليل، در ماجراي صولت السلطنه كه دولت و ارتش و دربار سعي در  شورشي جلوه دادن و بايكوت موضوع او داشتند، مي بينيم كه نمايندگان مجلس خيلي اسير جوسازي ها و تبليغات رسمي  دولت و ارتش نشده اند و هنوز از مرحوم صولت با احترام نام مي برند و مثلا هيچ نماينده اي از باب خودشيريني نمي گويد كه صولت شورشي بود و بايد چنان و چنين كرد!

 

 البته فراموش نكنيم كه در اين مجلس علاوه بر دكتر مصدق كه به هر حال وزنه اي بود،  تعدادي از رهبران حزب توده مثل عبدالصمد كامبخش و تعدادي از روشنفكران مثل علي دشتي، رضازاده شفق، عباس مسعودي و مهدي فرخ  و همچنين تعدادي از خوانين بزرگ مثل يمين الممالك، ارفع، اميراشراف، معدالسلطنه و غيره حضور دارند كه شخصيت هاي بزرگ زمان خودشان به حساب مي آمدند. نمايندگان مجلس بعد از كودتاي 28 مرداد 32 عموما فرمايشي و دست نشانده بودند. مشروح مذاكرات مجلس را مي توانيد در ادامه مطالعه نماييد.

 

صورت مشروح مذاكرات (جلسه 183 ) مجلس شوراي ملي (دوره چهاردهم) در روز دوشنبه اول بهمن ماه 1324

 

فهرست مطالب در دستور جلسه:

1- تصویب صورت مجلس

2- تصویب دوازده فقره مرخصی و رد مرخصی آقای دکتر آقایان

3- تصویب طرح قانونی یک دوازدهم هزینه‌های وزارتخانه‌ها و ادارات با فوریت

4- قرائت اعلام جرم نسبت به آقای بدر از طرف آقای دکتر مصدق

5- بیانات آقای رئیس در نتیجه شرفیابی حضور همایونی

6- بیانات آقای دکتر مصدق

7- ختم جلسه

 

 

مجلس یک ربع ساعت پیش از ظهر به ریاست آقای ملک‌مدنی نایب رئیس تشکیل گردید.

 

(تبصره دیگر آقای نبوی به شرح زیر قرائت شد)

 

تبصره 3- دولت مکلف است عوض املاک ورثه مرحوم صولت هزاره را با رعایت مقررات و قوانین به آنها مسترد دارد.

 

نایب رئیس:

 در این خصوص پیشنهاد دیگری هم رسیده است از طرف آقای امیر تیمور و دکتر مصدق علیحده مطرح می‌کنیم.

نبوی :

اجازه بفرمایید بنده توضیح بدهم سایر آقایان هم توضیح می‌دهند املاک مرحوم صولت هزاره را در خراسان گرفتند و او را از خراسان خارج کردند و تبعیدش کردند به فارس در فارس املاک آقایان قشقایی‌ها را دادند به ایشان بعد از شهریور آقایان قشقایی‌ها رفتند در فارس املاک خودشان را گرفتند و دولت هم تصویب کرد و صولت سرش بی‌کلاه ماند الان ورثه صولت پریشان و مستأصل و معطر هستند به شام شب محتاج هستند (صحیح است) یک خانواده محترمی در کمال سختی امرار معاش می‌کنند (صحیح است) آن املاک قشقایی را نباید به آنها بدهد نمی‌توانند هم بدهند بایستی در عوض به آنها املاک خودشان را بدهند یا املاک خودشان را بدهند یا اگر املاک خودشان ممکن نیست یک جای دیگر را بدهند املاک آنها به آستانه فروخته شد آستانه به نام خود ثبت کرده است پس چاره منحصر است که در جای دیگر معادل آن املاک را بدهند وزارت دارایی هم همین نظر را داشته است و قانونش را داده به مجلس و چندین ماه است که از تقدیم آن قانون می‌گذرد و هنوز تصویب نشده و آن املاک را هم که در زمان حیاتش مرحوم صولت به عده‌ای فروخته چون آن املاک را فروخته‌اند حالا از ورثه مطالبه می‌کنند از اینها که خودشان نان ندارند الان که اعاشه کنند تقاضا می‌کنم که این دو تبصره را آقایان موافقت کنند و تصویب بفرمایند وقت زیادی را نخواهد گرفت.

 

معاون وزارت دارايي :

 – اجازه بفرمایید راجع به قسمت دوم این قانون تعویض املاک در حدود ده ماه است به مجلس تقدیم شده است و موارد زیادی دارد بنده اصولاً با موضوع هزاره مخالف نیستم ولی آقایان تصدیق می‌فرمایید که مطابق عدالت نخواهد بود که ده پانزده نفر دیگر که به همین طریق هستند و پیشنهاد شده‌اند و روزی نیست که در اتاق من این حضرات نیایند بنده این را موافق هستم مخالف نیستم با این ولی یک ترتیبی بفرمایید که کلی باشد و به سایرین هم توجهی بشود.

 

 

نایب رئیس :- پیشنهاد دیگری هم راجع به این موضوع از طرف چهار پنج نفر از آقایان رسیده که الان خوانده می‌شود (عده‌ای از نمایندگان – قبول شد)

 

(به شرح زیر قرائت شد)

 

تبصره زیر را به ماده واحده پیشنهاد می‌نماییم ماده واحده (هاشمی – باید تبصره باشد اشتباه شده است) تبصره – دولت مکلف است املاک خاندان مرحوم صولت هزاره را مسترد و یا در عوض به آنها ملک دیگری بدهد امضای آقایان امیر محمد ابراهيم امير تیمور{ نماينده مشهد}، فاطمی{ نماينده نائين}، دکتر مصدق، حسن نبوی{ نماينده نيشابور}، رضا تجدد{ نماينده ساري}، رحیمیان{ نماينده قوچان}، سيد داود طوسی{نماينده بجنورد} و فاطمي

 

نایب رئیس – آقای امیر تیمور

 

امیر تیمور:

 – بنده از آقای نبوی بسیار متشکر هستم که در این موضوع توضیحاتی به عرض مجلس رساندند و از آقایان نمایندگان محترم هم تمنا می‌کنم به عرایض بنده با یک توجه مخصوصی دقت بفرمایند در چند سال قبل وزارت دارایی نظر به مقتضیاتی تصمیم گرفت املاک مرحوم صولت‌السلطنه هزاره‌ای را در خراسان بگیرد و به آنها در عوض در جاهای دیگری املاک بدهد

 در موقع انجام این عمل علاوه بر املاک خود صولت‌السلطنه املاک برادرهای او و تمام منسوبان او را گرفتند و مقرر شد که در فارس برای آنها ملکی معین شود در فیروزآباد فارس به آنها ملک دادند و آنها کوچ کردند و رفتند به فارس املاکی که از آنها در خراسان گرفته شد یک ملک‌شان را به آستانه فروختند به نام احمدآباد که الان در دست آستانه است.

 

 املاک دیگری هم هست که هنوز در دست دولت است که در این مدت به واسطه عدم سرپرستی بایر و ویران شده منجمله یک دهی داشتند آنجا به نام محمدآباد که یک وقتی آبادی مفصلی بود تقریباً چهارصد خانوار جمعیت داشت و پنجاه جفت زراعت می‌شد باور بفرمایید که بنده چند سال قبل که از آنجا عبور می‌کردم یک خانه در آنجا نبود و این به واسطه عدم مراقبت دولت است

 

 پس از قضایای شهریور آقایان قشقایی‌ها رفتند به فارس توی ملک خودشان هزاره‌ای‌ها برگشتند به تهران هرچه اینها به تهران و دولت تظلم کردند که به عرض آنها توجهی بشود و یک تکلیفی مشخص و در عوض ملکی به آنها داده شود به امروز و فردا گذشت و توجهی نشد تا این که صولت‌السلطنه رفت به خراسان و آن بدبخت در آنجا از بین رفت و برادرها الان چند سال است که در تهران هستند و جمعیت آنها قریب دویست نفر از زن و مرد بزرگ و کوچک، صغیر و کبیر به راستی بدون زندگی و معاش یک عده‌شان در شهر تهران و یک عده‌شان در شهر مشهد باقی مانده‌اند و همه روزه از تمام نقاط خراسان تلگراف می‌شود و التماس و الحاح و استدعا که دولت و مجلس راجع به این موضوع یک توجهی بکند

 

 از طرفی هم چون قانون تعویض املاک مدتی است منقضی شده و به هیچ وجه کاری نمی‌توانند بکنند دست دولت بسته است این بود که در این موقع خواستم از فرصت استفاده بکنم و این پیشنهادی که تهیه شده یک عده زیادی از آقایان نمایندگان محترم منجمله آقای دکتر مصدق، آقای فاطمی، آقای نبوی، آقای طوسی و یک عده دیگری از نمایندگان امضا کردند بنده به نام همکاری از رفقا و نمایندگان محترم مجلس استدعا میکنم موافقت بفرمایند و این تبصره را تصویب بفرمایند آقای معاون وزارت دارایی هم قبول فرمودند خیلی اسباب تشکر بنده است.

 

فداکار :- آقای معاون وزارت دارایی قبول فرمودند.

 

یکی از نمایندگان : معاون وزارت دارایی نمی‌تواند قبول کند.

 

نایب رئیس:- آقای مظفرزاده

 

مظفرزاده – به عقیده بنده مستنبط از مجموع قوانین ما معاون وزارت دارایی در نبودن هیئت وزرا و هیئت دولت حق ندارد پیشنهادات را قبول کند زیرا شخصیت معاون وزارت دارایی موکول به شخصیت وزیر دارایی است است اگر قبول بکند به نام وزیر می‌تواند قبول بکند وزیر هم به نام این که جزو هیئت دولت است و مسئولیت مشترک دارد اگر چیزی قبول می‌کند به نام هیئت دولت قبول می‌کند پس در نتیجه آن چیزی را که وزرا می‌پذیرند به نام هیئت وزرا می‌پذیرند امروز هیئت دولتی نیست وزیر دارایی نیست بنابراین بنده خیال می‌کنم از صلاحیت آقای معاون وزارت دارایی خارج باشد استدعا می‌کنم آقایان به این نکته توجه بفرمایند.

 

یک نفر از نمایندگان :- رأی بگیرید.

 

نایب رئیس : برای استحضار آقای مظفرزاده عرض می‌کنم که سابقه هم دارد در موقعی که دولت نباشد معاونین کار وزرا را می‌کنند و وقتی‌ که به مجلس معرفی می‌شوند همان سمت را دارند.

 

مظفرزاده : سابقه درست نبوده صحیح نیست و برخلاف قانون است.

 

تهرانچی – نمی‌توانند. ایراد وارد است.

 

نایب رئیس : آقای مجد ضیایی

نمی‌خواهیم مفصل صحبت کنیم و وقت مجلس را بگیریم همان پیشنهادی که آقا راجع به این موضوع فرمودند بنده خدا را شهادت

 

می‌گیرم که با همان احساسات راجع به خانواده‌های دیگری مثلاً سنجابی‌ها یا دیگران که در حق آنها ظلم شده است و مستأصل هستند و یک عده از آذربایجانی‌ها هستند می‌توانم بیایم آنجا نیم ‌ساعت هم صحبت کنم منحصر به آقایان هزاره‌ای نیست اجازه بفرمایید این طرح یک دوازدهم را ما تصویب کنیم که این تصویب و تأدیه بشود و دولت را تأکید بکنیم که دو دوازدهم بقیه را با تبصره‌های لازم بیاورد و بحث بکنیم و کمیسیون بودجه نظر داشته باشد در این قسمت و بگذرد.

 

نایب رئیس: – رأی می‌گیریم به تبصره پیشنهادی آقایانی که موافق هستند قیام نمایند (اقبال – کدام تبصره) تبصره پیشنهادی آقایان امیر تیمور، دکتر مصدق، فاطمی و آقایان دیگر راجع به ورثه مرحوم هزاره‌ای (اکثر نمایندگان برخاستند) تصویب شد.