توهم توطئه بیماری روانی یک جامعه

کتاب جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران اثری است از یرواند آبراهامیان و احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان که با گردآوری و ترجمهٔ محمدابراهیم فتاحی در نشر نی منتشر شده است. محمدابراهیم فتاحی در پیشگفتاری که بر این کتاب نوشته است درباره‌ی معنی این مفهوم توضیح داده است. فتاحی سعی کرده است پیشینه‌ این پدیده در جهان و ایران را در چند صفحه برای مخاطب توضیح دهد تا مخاطب آمادگی ذهنی کافی برای محتوای کتاب و آنچه نویسندگان بیان کرده‌‎اند داشته باشد. گفتارهایی که در این کتاب آمده است دربرگیرندهٔ تصویری گویا از جایگاه محوری مفهوم توطئه و توطئه‌باوری در فرهنگ، سیاست و تاریخ معاصر ایران است.

تئوری‌های توطئه یک تبیین عمومی و مشترک برای بیان دلیل رویدادهای گوناگون اجتماعی و سیاسی است. نظریه‌ی توطئه یا توهم توطئه حاوی تعاریف متفاوتی است و می‌توان گفت که جایگاه و مصادیق ویژه‌ی توطئه‌باوری و تئوری توطئه در ایران به علت‌های مختلفی هم‌چون عدم تلاش تاریخ‌نگاران و اندیشمندان و به طبع آن کمبود منابع فارسی برای ترسیم تصویری روشن بستگی دارد که با وجود کاربرد بسیار آن در ایران، هنوز به طور حقیقی تبیین نشده است. توهم توطئه درحقیقت نوعی بیماری روانی شخصی و جمعی است.

از منظر تاریخی نمی‌توان گفت که قدرت‌های برجسته در دوره‌های مختلف به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، در موضوعات داخلی کشورها مداخله کرده‌اند. این موضوعی است که خود آن‌ها بارها به این مسئله اشاره و در بیشتر موارد به طور صریح آن را ذکر کرده‌اند. در سیاست جهانی امروزه پایه و اساس رفتار کشورها و حکومت‌ها به دست آوردن منافع بیشتر است و نمی‌توان کشور یا حکومتی را با تاکید بر اصول اخلاقی فردی محکوم کرد. نظریه‌ی توطئه با پیش‌فرض قراردادن بعضی اصول منحصر به فرد مخصوص خود، تمام حکومت‌ها، گروه‌های مخالف داخلی و جوامع غیرخودی را دشمن به حساب می‌آورد و حکم محکومیت و شیطان‌صفتی به آن‌ها می‌دهد.

درباره کتاب جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران

کتاب «جستارهایی دربارهٔ تئوری توطئه در ایران» در بردارندهٔ ۳ گفتار مستقل از ۳ تن از صاحب‌نظران صاحب‌نام مسائل اجتماعی ایران معاصر است. در گفتار اول ریشه‌های پارانوید در ایران ارزیابی شده است. در گفتار دوم با نام «توهم توطئه»، نویسنده تلاش کرده است تا با بررسی تاریخی مفهوم توطئه در ایران، به این پدیدهٔ اجتماعی بپردازد. گفتار سوم، بررسی موردی دیدگاه‌های خلیل ملکی در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ به‌ویژه درخصوص مفهوم جامعهٔ مدنی و بحث تئوری توطئه در ایران و پیامدهای آن است.

تئوری توطئه به نسبت‌دادن نابه‌سامانی‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به عوامل خارجی، مانند امپریالیسم و دیگر دشمنان شناخته‌شده یا ناشناس می‌گویند. درواقع با این روش پدیده‌های بسیار پیچیدهٔ اجتماعی به شکلی ساده، سطحی و عامه‌پسند توجیه و تفسیر می‌شوند. اتفاقی که در پی این شکل از پرداختن به مشکلات اجتماعی رخ می‌دهد این است که علل و عوامل پیچیدهٔ پدیده‌های مختلف اجتماعی که هریک با بسیاری پدیده‌های اجتماعی و بسترهای تاریخی دیگر مرتبط و درهم‌تنیده هستند، با رویکردی سطحی‌نگرانه با یک امر اخلاقی فردی یا جمعی (توطئه) تعریف می‌شوند. این امر امکان درک و تبیین درست تحولات و رویدادهای اجتماعی را از بین می‌برد. شوربختانه در ایران معاصر چنین رهیافت توطئه‌محورانه‌ای بسیار رایج و شایع بوده است. کتاب «جستارهایی دربارهٔ تئوری توطئه در ایران» آرای ۳ اندیشمند این حوزه، یرواند آبراهامیان و احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان، را دربارهٔ این موضوع گرد آورده است.

درباره نویسندگان

احمد اشرف، جامعه‌شناس و استاد برجسته، در سال ۱۳۱۳ در محله منیریه تهران به دنیا آمد و از دوران کودکی با تحولات بزرگ تاریخی ایران همراه شد. تحصیلات ابتدایی او همزمان با سقوط رضاشاه آغاز و با کودتای ۲۸ مرداد به پایان رسید. این تجربه‌های سیاسی و اجتماعی، علاقه او به مسائل جامعه‌شناسی و تاریخ ایران را شکل داد.

اشرف ابتدا به تحصیل در رشته حقوق پرداخت، اما به‌زودی به جامعه‌شناسی علاقه‌مند شد و برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و سپس در دانشگاه‌های معتبر آمریکایی چون پنسیلوانیا، کلمبیا و پرینستون نیز تدریس کرد.

آثار احمد اشرف شامل تحقیقات عمیقی در زمینه تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران است. کتاب «موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجار» به بررسی نقش بازاریان و موانع توسعه سرمایه‌داری صنعتی می‌پردازد. کتاب «طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران» به تحلیل طبقات اجتماعی و تأثیر آن‌ها بر تحولات سیاسی از دوران میانه اسلامی تا انقلاب اسلامی می‌پردازد.

در کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» او همراه با دیگر نویسندگان به بررسی مفهوم توطئه در تاریخ سیاسی ایران می‌پردازد. همچنین، در کتاب «هویت ایرانی» به شکل‌گیری و تحول هویت ملی و قومی ایرانی در دوران‌های مختلف تاریخی اشاره دارد.

اشرف در کتاب «نقد و نظری در علوم انسانی و اجتماعی» به تحلیل مبانی جامعه‌شناسی انتقادی و نقش آن در علوم انسانی پرداخته است. آثار و کتاب‌های احمد اشرف به‌عنوان منابع ارزشمند در تحلیل جامعه و تاریخ ایران شناخته می‌شوند و تأثیر عمیقی در مطالعات اجتماعی ایران داشته‌اند.

یرواند آبراهامیان (Ervand Abrahamian) نویسنده و تاریخ‌نگار ارمنی – آمریکایی است که در سال 1320 در تهران چشم به جهان گشود و تا سال 1330 در تهران ماند و سپس به انگلستان مهاجرت کرد. در سال 1342 از دانشگاه آکسفورد کارشناسی ارشد گرفت و در سال 1348 مدرک دکترای خود را دریافت کرد. آبراهامیان تاریخ ایران را در دانشگاه‌های پرینستون و آکسفورد تدریس می‌کرد و در حال حاضر استاد تاریخ عمومی خصوصا تاریخ اروپای نوین و جهان سوم در کالج بارک دانشگاه نیویورک است. او در حال حاضر کتاب‌ها و مقالات مختلفی درمورد ایران معاصر به نگارش درآورده است.

محمدعلی همایون کاتوزیان اندیشمند علوم اجتماعی، منتقد ادبی و نویسنده‌ای ایرانی است. او در حال حاضر در دانشکده‌ی مطالعات شرقی در دانشگاه آکسفورد به تدریس می‌پردازد. تاکنون 25 اثر پرآوازه از او در حیطه‌ی اقتصاد سیاسی و ادبیات معاصر ایران چاپ شده که بسیاری از آن‌ها به فارسی نیز ترجمه شده‌اند.

بخشی از کتاب جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران

«با در نظر گرفتن تجربه نفوذ امپریالیستی، برخی از بدگمانی‌ها در زمینه توطئه‌های خارجی کاملا پذیرفتنی و توجیه‌پذیر است. انگلیس خواهان سرنگونی مصدق بود، روابطی را با روحانیون عالی‌رتبه برقرار نمود، در جست‌وجوی اطلاعاتی درباره حزب توده بود و در مواردی اختلاف سیاسی با شاه داشت. همچنین روس‌ها و امریکایی‌ها فعالانه در پی ارتباط، نفوذ، کسب اطلاعات و درنتیجه بهره‌برداری از آن بودند. جدا از موارد بالا، سازمان‌های کا.گ.ب.، سیا و MI۶ صرفاً ساخته و پرداخته یک ذهن خلاق نبودند. حتی افراد پارانوید نیز می‌توانند دشمنانی داشته باشند. اما پذیرش این امر بدین معنا نیست که بازیگران عمده در صحنه ایران اعم از سیاستمداران یا احزاب سیاسی مترسک‌هایی صرف بودند که توسط قدرت‌های بزرگ کنترل می‌شدند. رویکرد پارانوید نه‌تنها جزئیات بلکه تصویر عمومی و کلی را نیز غیرعادی نشان داده و تحریف می‌کند.

رویکرد پارانوید پیامدهای دامنه‌دار و بااهمیتی را به‌دنبال داشت. فرض وجود توطئه‌های بزرگ به‌طور طبیعی به این باور منتهی شد که توطئه‌گران ــ برخی به‌صورت آشکار و برخی به شکل غیرمستقیم ــ در همه جا حضور داشتند و اگر یک نفر در میان توطئه‌گران قرار می‌گرفت، می‌توانست به این جمع‌بندی برسد که افراد دارای دیدگاه‌های متفاوت با نظر او عضوی از توطئه خارجی این یا آن (کشور) بودند. بر این اساس فعالان سیاسی به یکسان تلقی‌کردن رقابت با خیانت، لیبرالیسم با ضعف ذهنی، تفاوت‌های صادقانه عقاید با دسیسه‌های نفاق‌افکنانه، و تساهل سیاسی با سهل‌انگاری و بی‌بندوباری که در جهت دشمن قرار داشت، تمایل نشان می‌دادند.»