راه پر پیچ و خم تجارت ابریشم ایران در روزگار زندیه

دوره حكومت كریمخان از 1144ش /1765م تا 1158ش/ 1779م یعنی سال درگذشت او، دوره ثبات و آرامش بود. كریمخان شیراز را پایتخت خود قرار داد و به قول فوران كوشید « جام شكسته عدالت را ترمیم كند» اقدامات او بر تحول و توسعه تاثیر مثبتی داشت اما عمر آن كوتاه بود.و بهترین صفات او به گفته فسایی نیك دلی او بود، كریمخان یه دلایل متعدد در مدت 26 سال پادشاهی  موفق به ایجاد نهادهای جدید در حوزه تحولات اقتصادی نگردید و همانند دیگر حكام ایرانی، قبل از خود ترجیح داد از همان امكانات موجود كه به صورت سنتی و نهادینه شده در ساختار اقتصادی ایران منتفع شود.

تلاش او برای احیاء بازرگانی و كشاورزی، عموماٌ بر اساس همان الگو‌های قبلی بود به نحوی که كشور را احیاء كند و با برقراری امنیت در جاده‌ها، دعوت از بازرگانان به بازگشت به ایران ، احداث بناهای عمومی و طرحهای زیر بنایی و از همه مهمتر ، میزان معقول مالیاتها كوشید در راستای این سیاست گام بردارد و با توجه به دیدگاه عدالت محور كریم خان او بدونه اعمال زور و ضرب و شتم مردم توانست درآمدهای مالیاتی خود را به سالانه 535 هزار تومان برساند كه دو سوم درآمد مالیاتی در آخرین سالهای حكومت صفویه بود.

 میگویند هنگامی كه كریم خان در سن هفتاد و پنج سالگی و یا هشتاد بدرود حیات گفت در خزانه او فقط 7 هزار تومان پول وجودداشته است كه نشان از آن دارد كه كریم به جای ذخیره پول در خزاین خود و محروم كردن جامعه از یك فعالیت اقتصادی صحیح آن را در جریان اقتصاد داخل كرده بود تا همه از این ثروت بهره مند شوند. در حالیكه زمانی كه نادر كشته شد 715 میلیون تومان در خزانه داشت و مردم ایران گرسنه و بی چیز مجبور بودند فرزندان خود را به جای مالیات تحویل ماموران دهند. تفاوت این دو در این بود كه كریم خان مورد عنایت و احترام جامعه‌اش بود ولی زیاده طلبی‌های نادر به جز خشم كینه چیزی برای او به ارمغان نیاورد.

ابریشم و كشاورزی

از آنجا كه تولید ابریشم، ارتباط مستقیم با كشاورزی دارد، باید گفت كه نظام كشاورزی ایران در دوران زندیه تغییر چندانی با اسلوب‌های روزگار صفوی و بعد از آن نداشت و بر همان عوامل خاص یعنی زمین، آب، شخم و بذر و نیروی انسانی متكی بود. ولی آن گونه كه از منابع بر می‌آید، زراعت ایران به ویژه در شیراز، اواخر عهد كریم خان ترقی كلی داشته و با حمایتی كه از كشاورزان به عمل می‌آمد، اوضاع و احوال به سامانی را دارا بوده است و بر اساس گزارشات موجود رفاه و آبادانی شیراز نسبت به سایر مناطق از سطح بالاتری برخوردار بود. زیرا كریم خان با تدابیری مانند ایجاد امنیت و وضع قوانین مالیاتی معقول تلاش نمود كه كشاورزان را تشویق به بازگشت به روستاها بنماید. و به این ترتیب رفته رفته اقتصاد روستایی را ترقی داد و با تشویق‌هایی كه به عمل آمد بسیاری از روستائیان كه دهاتشان از بین نرفته بود به روستاها بازگشتند و تاسیسات آبیاری تعمیر گردید و زمین‌های زیر كشت افزایش یافت.

مالكیت خصوصی زمین هم از نظر تعداد و هم به لحاظ مساحت املاك افزایش یافت و بنا به گفته فوران دهقانان در بهترین حالت، وضعی بهتر از دوران چهل ساله نا‌آرامی و اخاذی داشته‌اند و وضعیتی مثل سطح معیشتی پایین و « عادی» زمان صفویه پیدا كرده‌اند ولی بر اساس گزارشات برخی گزارشات به مرحله‌ای رسید كه فرانكلین می‌گوید: « در هیچ نقطه‌ای از دنیا مایحتاج زندگی به خوبی و فراوانی شیراز به دست نمی‌آید.» یكی از مهمترین محصولات شیراز در این زمان توت بوده است كه آن را خشك كرده و در زمستان مورد استفاده قرار می‌دادند و در كنار آن با استفاده از برگ این درخت به پرورش كرم ابریشم می‌پرداختند كه همچون روزگاران قبل به عنوان یك كالای تجاری دارای موقعیت مناسب بود.

 از قدیم الایام مراكز مهم تولید ابریشم شهرهای استرآباد، ابیورد، فسا، بردع، سمرقند، طبرستان و مرو بودند. ولی بعدها شهرهای گیلان، استرآباد، خراسان، آذربایجان، یزد، كاشان، و خوزستان نیز اقدام به تولید ابریشم نمودند كه در این میان گیلان مرتبه اول را دارا بود. زیرا پرورش ابریشم از قدیم‌الایام در ایالت گیلان و مازندران ایران وجود داشت زیرا آب و هوای این دو استان برای گسترش پیله ابریشم بسیار مناسب بود ولی برای پرورش تخم كرم ابریشم بسیار مرطوب بود ولذا از خارج به ویژه از فرانسه، روسیه، تركیه، اقدام به وارد كردن كرم ابریشم می‌نمودند ، این كرمها پس از 45 روز رشد می‌كردند و در تابستان برای صدور آماده می‌شدند این پیله‌های ابریشم برای بافندگی به میلان و دیگر شهرهای ایتالیا و یا فرانسه صادر می شدند.

 عبدالله یف نیز معتقد است كه در دوره حكومت كریم خان زند، كشور، ظرف مدت كوتاهی به پیشرفتهای قابل توجهی نایل آمد، زیرا او می‌كوشید اقتصاد ویران ایران را احیا نموده و بهبود بخشد. در دوره كریم خان زند، توسعه شبكه‌های آبیاری، اعتلای بعضی رشته‌های كشاورزی و صنایع دستی دیده می‌شود.

صنعت ابریشم بافی

نباید فراموش كنیم كه ابریشم به واسطه نرمی، شفافیت، ظرافت، و استحكام فوق‌العاده‌ای كه داراست یكی از مهمترین و گرانبها ترین الیاف نساجی بشمار می‌رود مصرف ابریشم در قالی های ایران بیشتر خاص قالیهای بسیار نفیس می باشد كه به واسطه گرانی فوق‌العاده آن كمتر بكار برده می‌شود.

در این روزگار به لحاظ صنعت ، هرچند مراكز بزرگ صنایع دستی و مراكز تجاری ایروان، گنجه، تفلیس، مرو و مشهد ، هرات خارج از منطقه تحت مدیریت كریم خان بودند، معهذا هنوز با بقیه مناطق ایران ارتباط خود را حفظ كرده بودند. مهمترین مراكز صادراتی ایران در بنادر خلیج فارس در جنوب و در مورد ابریشم رشت و بندر آن انزلی در شمال بودند. به جز این بنادر از سواحل شیروان، باكو ، دربند، و مراكز مهم تجاری یعنی استراخان ( هسترخان) نیز، ابریشم ایران به روسیه صادر می‌شد.

مراكز ابریشم بافی ایران دراین زمان شهر كاشان، مركز بافت پارچه‌های ابریشمی محسوب می‌شدند و در اصفهان نیز صنایع دستی ابریشم بافی از رونق به سزایی برخوردار بودند. چنانكه آصف در زمینه ورود كریم خان به اصفهان می‌نویسد:« اصفاهان از استقبال نمودن و قربانی كردن و شیرینی‌ها آوردن و پا انداز حریر و دیبا گستردن و نثار ریختن وارد شهر اصفاهان شد و در دولتخانه ملوك صفویه نزول اجلال نمود.»

از شهرهای دیگری كه دراین زمان ازلحاظ صنعت ابریشم بافی كمتر آسیب دیده و از رونق خوبی برخوردار بود شهر یزد می‌باشد. در حقیقت كریم خان تلاش نمود كه صنایع دستی كارگاه های سلطنتی را كه در دوران پر آشوب تعطیل شده بودند را بار دیگر احیا كند، هر چند این كارگاه ها هرگز رونق دوران صفویه را پیدا نكرد ولی در این زمان نیز در این كارگاه ها پارچه‌ها و ظروف بلوری مرغوب تولید می‌شدند. اما در زمینه قالی بافی نیز در روزگار زندیه باید گفت: در اغلب كتاب های مربوط به صنایع سخنی از صنعت فرش بافی ایران به ویژه فرشهای ابریشمین به میان نمی‌آید. ولی به نظر می‌رسد با آرامش ایجاد شده توسط كریم خان باید صنعت فرش ایران نیز حیات تازه‌ای پیدا كرده باشد. زیرا به نظر نمی‌رسد كشوری كه در زمان صفویه قالی های اعلا و زیبای ابریشمین تولید كرده و به دربارهای اروپایی می‌فرستاد یكباره همه چیز رافراموش كرده باشد.

ولی از آنجا كه دربار ایران در این زمان ویژگیهای دوران صفوی را ندارد به احتمال قوی هنر در شیراز به واسطه نظم و امنیت ایجاد شده توسط كریم خان رشد كرده ولی این بار به جای اینكه دربار مشتری زیباترین تولیدات هنری ساخته شده باشد، خانه‌های اشراف و ثروتمندان قدیمی ایران بود كه از هنرمندان حمایت می‌كرد و كالای ساخته شده آنان را می‌خرید و موجب حیات هنر می‌گردید. چنانكه در برخی منابع آمده است بازرگانان تبریزی به تاسیس كارگاه‌های قالی بافی نه فقط در تبریز بلكه در كرمان، مشهد، كاشان، اصفهان همت گماشته و قالی‌های بافته شده را از طریق استانبول به اروپا صادر می‌كردند. ولی به هر حال به دلایل زیاد بافت فرشهای ابریشمین در این دوران از رونق افتاد .

عدم حمایت دربار از این صنعت به عنوان مهمترین مشتری فرشهای ابریشمین زیرا به نظر می‌رسد با توجه به روحیه وكیل و خواستگاه ایلیاتی آنان، قالی های دربار باید از جنس محكمتری باشد مانند گلیم و یا فرشهایی كه از پشم گوسفند و یا پشم شتر بافته می‌شد.

با توجه به گرفتهاری هایی كه زندیه با دشمنان خود در گوشه و كنار داشتند فرصت چندانی برای پرداختن به صنعت فرش بافی به ویژه ابریشمین وجود نداشت.

به ویژه آنكه به واسطه جنگهای مداوم نادر و سپس آشوب های پس از او بسیاری از اقشار ثروتمند جامعه یا ثروت خود را از دست دادند و یا به طبقات پایین‌تر سقوط كردند.

از آنجا كه شیراز قبل از زندیه نیز در زمره مراكز صنعت قالی بافی نبود لذا در زمان پایتخت شدن آن نیز تحول چندانی در صنایع فرش ایران ایجاد نگردید ولی از آنجا كه ایران به معنای شیراز نیست در سایه آرامش و امنیت ایجاد شده مراكز فالی بافی ( ابریشم) در كاشان، یزد، اصفهان، كرمان توانستند به اوضاع خود سر و سامانی دهند، حكام نیز غالباً از ساخت قالی حمایت می‌كردند زیرا این كالا مهمترین كالای صادراتی ایران به خارج كشور بود كه توسط كمپانی‌های هند شرقی كشورهای مختلف خریداری می‌شد.

ولی به هرحال شورش افاغنه كه دوران آشوب و كشتار و سختی فراوانی را به دنبال داشت، شیرازه اقتصادی و فرهنگ ایران از جمله هنرها، صنایع و فنون و به ویژه قالی بافی را از هم گسیخت و وضع نابسامان قالی نزدیك به حدود 100 سال از انقراض صفویان تا پایان جنگهای ایران و روس در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ،‌ادامه داشت. در این دوران بر صنعت فرش ایران لطمات فراوان وارد شد تا اینكه به دنبال استقرار آرامش نسبی در كشور زمینه كار قالی فراهم شد و با رونق نسبی كشاورزی و بازرگانی صنعت قالی هم آهسته آهسته زندگی را از نو آغاز كرد.

 پرایس نیز معتقد است فرشبافی ایران در سده‌های هیجدهم و نوزدهم برابر با قرون دوازدهم و سیزدهم هجری رونق و شكوه دوران صفوی را از دست داده بود. در این دوران همه هنرها پس از صفویه رو به انحطاط گذاشته بود.

كریم خان نیز مانند دیگر سلاطین ایران از امر داد و ستد و تاثیر تجارت بر افزایش درآمدهای ملی به خوبی آگاه بود و لذا با فراهم كردن شرایط مناسب زمینه تجارت داخلی و خارجی را به خوبی فراهم كرد. و در همین راستا بود كه نسبت به اروپائی ها و اقلیت‌های مذهبی كه می‌توانستند در این مسیر او را یاری دهند فوق‌العاده رئوف و مهربان بود.