سیر تحولات کابل‌سازی در ایران

مسعود آسا- اگر چه، اولین ژنراتور برق ایران در مشهد شروع به کار نمود ولی در حقیقت اولین کارخانه تولید و توزیع برق به مفهوم امروزی در تهران توسط محمد حسین امین الضرب از صنعتگران و کارآفریان پیشرو، در سال 1283 ه- ش راه اندازی شد. کارخانه برق در مشهد در حقیقت یک نیروگاه اختصاصی برای روشنائی حرم مطهر امام رضا (ع ) بود و مردم شهر از برق آن بی بهره بودند.  کارخانه برق حاج امین الضرب اولین نیروگاه بخش خصوصی بود که برق آن در محله های و خیابان های لاله زار ، سعدی ، شاه آباد و چراغ برق تهران  توزیع ودر دسترس عامه قرار گرفت. در ابتدای شروع صنعت برق در ایران، سیم و کابل های مورد نیاز از خارج کشور تامین می‌شد. در آن زمان سیم ها ی مورد مصرف اکثرا دارای پوشش لاستیکی همراه  پوشش بافت نخی و یا  نوار پارچه ای و باکالیت بودند. برای اولین بار مرحوم علی افشار که خود توزیع کننده لوازم برقی در لاله زار تهران و ارگ مشهد بود ، کارخانه ای برای تولید این نوع سیم ها ( لاستیک با پوشش بافت نخی )، راه اندازی کرد .   این کارخانه در ادامه کار خود در سال 1344،  به شرکت الکتریک خراسان تبدیل شد؛ که به امر تولید  سیم های تک لا و افشان با عایق PVC  پرداخت . این شرکت هم اکنون جزء  یکی از بزرگترین تولید کنندگان  سیم و کابل های ساختمانی کشوراست.  شاید بتوان اولین تولید کننده سیم های ساختمانی با عایق PVC ، در ایران را کارخانه فروزنده دانست، که در سال 1341، در جاده آرامگاه راه اندازی شد .

یکی دیگر ازشرکت هائی  که در زمینه تولید سیم های ساختمانی در سال 1346، تاسیس شد،  شرکت  دیاموند (هادی برق امروز) در قزوین است.

در سال های 46-1345،  دو شرکت بزرگ و مهم در عرصه تولید کابل های برق با عایق و روکش PVC، با مشارکت شرکت های سوئدی ایکو و بایکا به نام های ” کابل ایکو ”  و ” کابل بایکا “،  توسط مرحوم محمد بازرگان و مرحوم رحیم زاده خویی ( سرمایه گذاران ایرانی ) تاسیس و به بهره برداری رسیدند. این شرکت ها در ابتدای تاسیس هر یک کارخانه ای در جاده کرج برای تولید سیم و  کابل های قدرت فشار ضعیف ، بنا کردند و بزودی در ادامه رشد خود در سال 1356، شرکت ایکو در شهرستان اراک و بایکا در شیراز یک کارخانه دیگر برای تولید کابل های قدرت فشار ضعیف  و مخابراتی ( کابل های ایر کور و ژله فیلد ) تاسیس کردند.    کارخانه کابل ایکو بعد از انقلاب بنام “شرکت  کابل تک ”  و کابل بایکا به نام “شرکت کارخانجات کابلسازی ایران ” تغییر نام دادند و تحت مدیریت سازمان صنایع ملی و بانک صنعت و معدن قرار گرفتند. در ادامه سیاست خصوصی سازی در دهه 80 مجددا این کارخانجات به بخش خصوصی واگذارشدند؛ که البته همچنان در زمینه تولید سیم و کابل فعال هستند.

شرکت آلومتک قزوین که از سال 1342، در زمینه تولید پروفیل های آلومینومی فعال بود، در سال 1349،  با نصب   وبهره برداری از خطوط کابل‌سازی موفق به تولید هادی های آلومینوم هوایی شد. در سال 1356 ،با نصب اولین خط ریخته گری پیوسته آلومینوم و گسترش خطوط خود به یکی از بزرگترین تولید کنندگان کابلهای هوائی آلومینومی ACSR  ، در ایران تبدیل شد. این شرکت از سال 1358، تحت پوشش وزارت نیرو قرار گرفت.

 سال 1347،  شرکت سیمکو اریکسون با مشارکت اریکسون سوئد و سرمایه گذران ایرنی بنام مرحوم قائدان و مرحوم حاجی جعفری در زمینه تولید سیم و کابل های قدرت کارخانه ای در تهران اول جاده قدیم کرج تاسیس کردند.   این شرکت برای گسترش فعالیت هایش در سال 1354، کارخانه خود را  به شهرستان رشت انتقال و در زمینی به مساحت  15 هکتار تاسیسات جدیدی را بناکرد. بعد از انقلاب،  سال 1372، سهام اریکسون به سهام داران ایرانی واگذار و این کارخانه در زمینه تولید کابل‌های قدرت بخصوص کابل های فشارقوی به یکی از پیشرو ترین تولید کنندگان داخلی تبدیل شد.

یکی دیگر از شراکت های کابل‌سازی مهم که قبل از انقلاب در سال 1355، با مشارکت فیلیپس داچ  ( Phelps Dodge) آمریکا  و NKT  دانمارک وسرمایه گذران ایرانی مرحوم ثابت پاسال ومرحوم حاج برخوردار  تشکیل شد ، شرکت سیکاب بود. بهره برداری از کارخانه سیکاب همزمان بود  با دوران انقلاب ایران  . ولی بعد از انقلاب، با رفتن متخصص‌های آمریکائی این کارخانه با همت مهندسین و متخصصین ایرانی، راه اندازی و اسم آن نیز به “کابل البرز” تغییر یافت.

از دیگر کارخانجات کابل‌سازی که تاسیس آن قبل از انقلاب ولی راه اندازی آن به بعد از انقلاب موکول شد،  شرکت سیمکات تبریز است.  تولیدات این کارخانه همچون سایر کارخانجات کابل‌سازی در آن دوران، سیم و کابل با عایق و روکش PVC    بود، ولی سال 1375، با راه اندازی خط ریخته گری پیوسته راد آلومینوم ، در زمینه تولید کابل و هادی های آلومینومی نیز فعالیت را شروع کرد.

پس از انقلاب کارخانجات زیادی   در زمینه تولید انواع کابل های قدرت ، مخابراتی و کابل های صنعتی با ساختمان های پیچیده و کاربرد های وسیع توسط بخش های خصوصی و دولتی تاسیس و شروع به فعالیت کردند. از آنجا که خوشبختانه کشور ما بر روی کمر بند سبز کره زمین است، دارای منابع زیادی مس است.  کمر بند سبز  ، تنها محدود به این ارز خاکی است، که در آن مس پیدا می‌شود. باشروع  بهره برداری از معادن مس ایران، بخصوص بعد از انقلاب ، صنعت کابل‌سازی بعنوان صنایع پائین دستی آن رشد فراوانی کرد.

در اینجا به‌طور اختصار نام بعضی از مهمترین و بزرگترین کارخانجات تاسیس شده بعد از انقلاب آورده می‌شود و در ادامه به بررسی روند رشد این صنعت بخصوص نقش این کارخانه ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

در ذکر نام این کارخانه های مطرح،  سعی بر ترتیب تاریخ تاسیس آنها شده؛ ولی، شاید در این ترتیب لغزش هائی هم باشد که پیشاپیش عذر خواهی می‌کنم .

 کارخانه ها به ترتیب عبارت‌اند از :

1. سیم وکابل یزد  تاسیس سال 1359 در یزد ابتدا به تولید سیم های ساختمانی مشغول و طی سال ها فعالیت و گسترش در زمینه تولید کابل های قدرت و فشار قوی به یکی از تولید کنندگان مطرح تبدیل شده .
2. شرکت کابل باختر، تاسیس سال 1362 در کرمانشاه تولید کننده کابل های قدرت با عایق و روکش PVC
3. شرکت کابل کرمان،  تاسیس سال 1363 در کرمان تولید کننده کابل‌های مخابراتی ، کابل‌های کواکسیل و کابل‌های کنترل . این شرکت سال 1376،در ادامه رشد خود کارخانه دیگری در شهر صنعتی کاوه ( ساوه ) به نام کابل کاویان تاسیس کرد که در زمینه کابل های مخابراتی و قدرت مشغول به تولید است.
4. کارخانه پایش، در سال 1361 تاسیس و سال 1362، در زمینه تولید سیم های لاکی راه اندازی شذ. درسال های بعد تعدادی کارخانه دیگر در این زمینه با نام های ” سیم لاکی انزلی ” ، ” لاک سیم فارس ” و ” سیم لاکی تربت حیدریه”، توسط سایر بخش های خصوصی  تاسیس و راه اندازی شدند.
5. کارخانه کابل افشان ایران، در زمینه تولید کابل های جوشکاری با عایق و روکش لاستیکی سال 1362 تاسیس ولی، خطوط تولید لاستیک را در سال های 1371، راه اندازی کرد.  همچنین، در این زمینه شرکت صنایع جوشکاب  یزد،  در زمینه تولید کابل های جوشکاری  در سال 1363 تاسیس و خط خود را در سال 1374، راه اندازی کرد.
6. کارخانجات کابل های مخابراتی شهید قندی، تاسیس سال 1364 ، در زمینه تولید کابل های فیبر نوری و کابل های مخابراتی ( ژله فیلد ، ایرکور و هوائی ) .  این شرکت در سال 1367، کارخانه تولید کابل های نوری  و سال 1370، کابل های مخابراتی مسی با ظرفیت 8000MCM  در سال  را با همت مهندسین ایرانی راه اندازی کرد.
7. صنایع کابل همدان، تاسیس سال 1368، تولید کننده کابل های ساختمانی و قدرت با عایق و روکش PVC
8. کارخانه کابلسازی مجتمع صنعتی رفسنجان، تاسیس سال 1369 ،در زمینه تولید کابل های مخابراتی ( ژله فیلد ، ایر کور و هوائی ) . راه اندازی کارخانه با دانش فنی خریداری شده ازشرکت نوکیا– مایلیفر فنلاند(Nokia-Maileffer)  در سال 1372، انجام شد.
9.  شرکت سیم و کابل ابهر، سال 1370 تاسیس و تولیدات خود را از سال 1373 شروع کرد . تولیدات این شرکت در زمینه کابل‌های کنترل و ابزار دقیق ، کابل‌های صنعتی با انواع مختلف موادعایقی و روکشی نظیر: پلی اتیلن کراسلینک ، لاستیک سیلیکون ، مواد بدون هالوژنه و… و همچنین، کابل های قدرت تا ولتاژ230 k.V، است.
10. در سال 1378، تحت پوشش وزارت نیروکارخانه سیم نورپویا، برای تولید کابل های OPGW (Optical Grownd Wire)، راه اندازی شد.این کارخانه دردهه 80 به بخش خصوصی واگذارو هم اکنون در زمینه تولیدهادی‌های هوائی AAAC , ACSR  و OPGW مشغول فعالیت است.
11. شرکت کابل متال، واقع در ساوه، شهر صنعتی کاوه،در سال 1370،  توسط بخش خصوصی تاسیس ولی، فعالیت تولیدی خود را از سال 1375، شروع کرد . این کارخانه ابتدا به تولید سیم های ساختمانی مشغول بود، ولی، با گسترش امکانات تولیدی خود در سال های 1385 و 1390، به جمع تولید کنندگان کابل های کنترل وابزار دقیق و کابل های قدرت فشار ضعیف و فشار متوسط  پیوست.
12. شرکت سیم و کابل مغان، که از سال 1361 تاسیس و فعالیت خود را در زمینه تولیدات کابل های ساختمانی شروع کرده بود، در سال 1375، به تولید کابل های مخابراتی پرداخت و در سال 1385، با گسترش کارخانه جدید خود در شهر صنعتی شاهرود، به یکی از بزرگترین تولید کنندگان کابل های قدرت و کابل های فشار قوی تبدیل شد.
13.   و آخرین و مدرن‌ترین کارخانه تاسیس شده در زمینه تولید انواع کابل های کنترل ، ابزار دقیق ، قدرت فشار ضعیف و فشار قوی ، کارخانه کابل سینا واقع در شهر صنعتی مامونیه (ساوه )، است.  این کارخانه اگر چه، فعالیت تولیدی خود را از سال 71 شروع کرده بود؛ ولی در سال 1392، با اجرای طرح گسترش کارخانه در زمینی به مساحت 16 هکتار واقع در شهر صنعتی مامونیه با ساخت کارخانه ای مدرن، امکانات خود را برای تولید کلیه کابل های صنعتی افزایش داد. بخصوص در زمینه تولید کابل های فشار قوی زیر بنای تولید کابل های فوق فشار قوی بدون محدودیت سطح مقطع رسانا  تا ولتاژ 500 k.V  را فراهم کرده است.

لازم به یاد اوری است که، تعدادی زیاد دیگری از تولید کنندگان سیم و کابل،  در این صنعت فعالیت دارند. ولی، بدلیل جلو گیری از اطاله کلام  ، نام آنها در اینجا آورده نشده . بدین وسیله ضمن قدردانی از تلاش شبانه روز تک تک آنها بخاطر نقیصه فوق، عذر خواهی می‌شود.

به این ترتیب، صنعت سیم وکابل درکشورما، دارای پیشینه‌ای بیش از50 سال ( نیم قرن ) است.لازم است در اینجا به تحولات کیفی و روند رشد این محصولات هم پرداخت . عمده تولیدات سیم وکابل قبل از انقلاب، با وجود کارخانه‌های خوبی مثل: ایکو و بایکا ، محدود به تولید کابل های فشار ضعیف با عایق و روکش PVC  و یا کابل های مخابراتی کم زوج می‌شدند.

 این صنعت، بعد از انقلاب علاوه بر رشد کمی از نقطه نظرتکنیکی، دچار تحول اساسی شد. تولید کابل به تمامی عرصه های کابل‌سازی مدرن گسترش یافت و مقوله های جدیدی در تولید کابل مطرح شد. نظیر: کابل های مخابراتی ژله فیلد ، کابل نوری ، کابل های فرکانس بالا ( کواکسیل ) ، کابل های ابزار دقیق ، کابل های غلاف سربی و نهایتا کابل های فشار قوی با عایق XLPE،  تا بالاترین سطح ولتاژ 230 k.V .

  شاید اولین تحول قابل ذکر در صنعت کابلسازی در دهه 60-70،  راه انداری  خط تولید کابل  فشار متوسط در کارخانه کابل البرز باشد.  این خط یک خط کاتنری CCV، با امکان پخت  بخار آب بود. که  برای تولید کابل های فشار متوسط با عایق XLPE، تا سطح ولتاژ  33 k.V و سطح مقطع 500 میلیمتر مربع طراحی شده بود. این خط توسط شرکت دیویس استاندارد (Davis Standard) آمریکا ساخته و یک سال قبل از انقلاب به ایران حمل و نصب شده بود؛ که متاسفانه به علت بهم ریختگی های زمان انقلاب بخشی از تاسیسات خط یا به ایران حمل نشده بود ویا در تغیر وتحولات به وجود آمده در جریان انقلاب، گم شده بود.  به هرحال، این خط به صورت ناقص و مشکلات فراوان از زمان متخصصین آمریکایی به جا باقی مانده بود؛ که با توجه به تکنولوژی متفاوت آن با تولید کابل های PVC، امکان راه اندازی آن توسط مهندسین ایرانی که در آن زمان دانش محدودی در این مورد داشتند ویا بهتر است گفته شود که اصلا  نداشتند ؛ امکان پذیر نبود. به همین دلیل، مدیریت آنزمان کابل البرزبسیارعاقلانه تصمیم به خرید دانش فنی برای راه اندازی این خط کرد و قراردادی با شرکت کابل آ اِ گ ( AEG KABEL) آلمان، برای تکمیل و راه اندازی خط منعقد می‌کند. همین اقدام  باعث انتقال دانش فنی تولید کابل های فشار قوی به ایران شد که در ادامه خود همان طوریکه به عرض خواهم رساند، باعث راه اندازی پروژهای دیگری شد. به طوری که امروزه ما شاهد تکنولوژی تولید کابل های فشار قوی در بالاترین سطح ولتاژی 230 k.Vدر کشورمان هستیم . بدین ترتیب اولین کابل فشار متوسط ایران با عایق XLPE در سال 1368، در کارخانه کابل البرزتولید وکلیه تست های تایپ و روتین را با موفقیت پشت سر گذاشت. ولی نکنه جالب توجه این است که، اگر چه تولید اولین کابل فشار متوسط در سال 1368 موفقیت بزرگی برای صنعت کابل محسوب میشد ولی، به هیچ‌وجه مورد استقبال مصرف کنندگان، بخصوص وزارت نیرو و شرکت های توزیع قرار نگرفت.  ومحصولات این خط تا سال1371، بلامصرف در کارخانه سازنده باقی ماند. علت، شاید عدم اعتقاد به امکان تولید چنین کابلی در داخل بود.  و به سختی مصرف کننده داخلی میتوانست باور کند که کابل تولید داخل دارای همان مشخصات و استاندارد های رایج بین اللملی است.

بهر حال، با به کار گیری کابل فشارمتوسط ساخت داخل، در عمل کم کم  اعتماد ها نسبت به قابل اطمینان بودن این کابل ها جلب و کابل البرز تقریبا برای یک دهه تولید کننده بدون رقیب این نوع کابل ها دربازارباقی ماند .

در زمینه کابل های مخابراتی، اگر چه تلاش برای تولید کابل های ژله فیلد و ایرکور پر زوج قبل از انقلاب اقداماتی توسط دو شرکت بزرک کابل سازی آن زمان صورت گرفته بود ولی، عملا تولید این کابل ها بطور وسیع و موفقیت آمیز به بعد از انقلاب مربوط می‌شود.  کابل‌های پر زوج ژله فیلد، ابتدا در کارخانه کابل البرز و سپس در سطح گسترده و حجم بالا در شرکت کابل‌های مخابراتی شهید قندی و کابل‌سازی مجتمع صنعتی رفسنجان اتفاق افتاد.

کابل فیبر نوری برای اولین بار در کارخانجات کابل های مخابراتی شهید قندی در سال 1367، تولید و در شبکه مخابراتی کشور نصب شد. متعاقب آن، تولید حجیم انواع کابل های مخابراتی از 10 زوج تا 2400 زوج، بصورت ایر کور و یا ژله فیلد ( تا 600 زوج ) و همچنین، کابل‌های مهار سرخود در این کارخانه شروع شد.  اگر چه، در سال های قبل کابل مخابراتی عمدتا توسط سه کارخانه دیگر ( کابل تک ، کابل ایران و کابل البرز ) هم تولید می‌شد ولی، حجم تولید کارخانه شهید قندی با آنها قابل قیاس نبود. می‌توان گفت که مجموع تولید سه کارخانه فوق عملا بیش از 400 MCM در سال نمی شد. به همین خاطر، شرکت مخابرات ایران برای تامین نیاز سالانه خود مجبور به خرید کابل از خارج از کشور می‌شد.  در صورتی‌که وقتی کارخانه شهید قندی شروع به تولید کرد در اولین سال تولید، حجم تولید خود را به 4000 MCM  و در سال های بعد به 8000 MCM  و نهایتا به  15000 MCM  رساند. در سال 1372، کارخانه‌ کابل‌سازی مجتمع صنعتی رفسنجان هم تولید انواع کابل‌های مخابراتی تا 2400 زوج ، را مشابه شهید قندی ولی با حجم کمتر ( حدود 20 در صد ) شروع کرد.

کابل کرمان، در زمینه تولید گسترده کابل های فرکانس بالا ( کابل های کواکسیل و  CATV )  دردهه 60، تلاش شایانی از خود نشان داد. همچنین در زمینه تولید انواع کابل‌های کنترل و ابزار دقیق با شیلد های بافته شده  پیشرو محسوب می‌شد.

در سال 1375 کارخانه کابلسازی سیمکو رشت، با راه اندازی خط فشار قوی خود، تولید کابل های فشار قوی را شروع و اولین کارخانه ای بود که موفق به تولید کابل های فشار قوی با ولتاژ 63 k.V در ایران شد.

کابل ابهر که از سال 1373، تولیدات خود را شروع کرده بود، در سال 1375، برای اولین بار کابل های نسوز با روکش بدون هالوژنه را تولید و در شبکه برق رسانی مترو تهران بکار گرفت. همچنین، این کارخانه با خرید اکسترودر سرب ،تولید کابل های با غلاف سرب را برای اولین بار در ایران به سفارش  شرکت نفت ایران، در همین سال ها شروع کرد.

در سال های 4-1373،  با راه اندازی دو خط عایق و روکش لاستیک توسط دو کارخانه کابل افشان ایران واقع در اردستان  و جوشکاب یزد، عملا تولید کابل های با عایق و روکش لاستیک در ایران معمول شد.

با بکار گیری وسیع  کابل های نوری در شبکه مخابراتی کشور ، وزارت نیرونیز با تاسیس کارخانه سیم نور پویا در سال 1378 ، اقدام به تولید و نصب کابل های OPGW  در روی دکل های برق فشار قوی کرد و به موازات شرکت مخابرات، یک شبکه مستقل برای ارتباط دیسپچینگ و مخابراتی پست ها  و نیروگاه های خود راه اندازی کرد. طول خطوط فشارقوی که مجهز به کابل OPGW   هستند، بالغ بر 2000 کیلومتراست.

در سال 1382، کابل ابهر با راه اندازی خطوط تولید کابل های فشار قوی خود، ابتدا اقدام به تولید کابل های فشار قوی 132 k.V  در سال 1383 وسپس  کابل  230 k.V در سال 1386 کرد. در سال 1383، اولین کابل دریائی 20 k.V  ، به سفارش برق هرمزگان، برای نصب بین جزیره قشم و جزیره هنگام، در کاخانه کابل ابهر ساخته شد. این کابل شامل چهار رشته کابل تک‌رشته با سطح مقطع 70 میلیمترمربع و هریک بطول 2.5 کیلومتر بود. این شبکه کابل دریائی در همان سال،  توسط برق هرمزگان نصب و برقدارشد و تا کنون نیز با موفقیت در مدار قرار دارد.   اولین کابل‌های 132 k.V، ساخت کابل ابهر، در شهر مقدس مشهد و برای برق رسانی به پست GIS حرم مطهر امام رضا (ع)  نصب و در سال 1384،  برقدارشدند.

اولین تولیدات کابل 230 k.V   ساخت داخل، برای جایگزینی خطوط هوائی موجود بین پست قیطریه تهران و پست 230 k.V  ازگل بکار گرفته شد.  قبلا بین دو پست فوق الذکر، کابل هوائی کشیده شده بود؛ که مسیر آن از میان بزرگراه صدر بود. برای ساخت پل طبقاتی صدر وجود خطوط هوائی مانع بزرگی بحساب می‌امدند . لازم بود این خطوط هوائی قبلا با خطوط زمینی جایگزین شوند. بهمین دلیل برق منطقه ای تهران تونلی زیر زمینی بطول تقریبی 3 کیلومتر،  بین دو پست فوق از مسیر خیابان اندرزگو ایجاد کرد و دو مدار  کابل 230k.V  ، در این تونل نصب کرد .  با برقدار شدن این کابل ها در سال 1389، این امکان بوجود آمد، که خطوط هوائی نصب شده در بزرگراه صدر جمع آوری و پروژۀ پل طبقاتی آن با موفقیت ادامه یابد.

تلاش ها برای رشد کمی و کیفی تولیدات صنعت سیم و کابل، توسط متخصصین و مدیران این صنعت همچنان ادامه دارد و امید است، در آینده ای نه چنان دور با در نوردیدن مرز های بین کشور های منطقه ،به یک کالای صادراتی تبدیل شود.

منبع: مجله دانشکده فنی دانشگاه تهران