ممنوعه هاي سودمند در کتاب « آقای سفیر»: خاطرات محمد جواد ظریف

كتاب «آقاي سفير» درباره سفيري است كه اكنون وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران است. گفت‌وگوی محمد مهدی راجي با محمدجواد ظريف سفير پيشين ايران در سازمان ملل، دربرگيرنده نكاتي ارزشمند، دقيق و تاريخي درباره زندگی و زمانه مردی رشد یافته در درون دستگاه سیاست خارجی است كه مطالعه آن مي‌تواند براي عموم مخاطبان  بویژه براي دانشجويان علوم سياسي و به‌طور اخص كاركنان و دست‌اندركاران وزارت خارجه جذاب، خواندني و البته قابل نقد و تامل باشد.

اين كتاب مقاطع مختلفي از زندگي دكتر ظريف از دوران طفوليت تا آخرين سمت او به عنوان سفير ايران در سازمان ملل را پوشش داده و روایت دست اولی درباره مهم‌ترين وقايع سياست خارجي ايران در سال‌هاي بعد از پيروزي انقلاب ارائه كرده است. كتاب «آقاي سفير» مي‌كوشد تا از منظر تاريخي دريچه‌اي تازه و بدیع به فهم سياست خارجي ايران بازنمايد و حسب ضرورت در توضيح برخي رويدادهاي تاريخي از مباحث نظري نیز بهره گیرد.

 اين كتاب البته مثل همه آثار تاریخی واجد نواقص و كاستي‌ها و خاصه توضیحات و تحلیل های نادقیقی است  که زیبنده است به‌صورت منصفانه مورد نقد و ارزیابی قرار گيرد. اين نوشته در پي نقل و ارزيابي مختصری از مهم‌ترين محورها و نكات مندرج در كتاب «آقاي سفير» است:

1ـ آدم اجتماعي نبودم از کامپیوتر به سیاست آمدم

عمده مسئولان نظام جمهوري اسلامي ايران در بيان گذشته خود معمولاً روايت تکراری و يكساني ارائه می کنند . عمدتاً می گویند كه از خانواده فقير اما متدين و مذهبي برآمده و از زمان كودكي با شیوه های مختلف با حكومت پهلوي در ستیز وسازگاري بوده اند. روايت ظريف از كودكي و خانواده‌اش اما متفاوت از گذشته سرایی دیگران است. او مي‌گويد در خانواده‌اي مذهبي اما بازرگان و متمول ديده به جهان گشوده و پدرش هيچ‌گاه سرسازگاري با جمهوري اسلامي نداشته است.

دکتر ظریف در کتاب « آقای سفیر » می گوید از 17 سالگي به آمريكا رفته تا در رشته كامپيوتر تحصيل كند اما وقايع سياسي منتهی به پيروزي انقلاب اسلامي مسير زندگي او را تغيير داده و او نيز به تناسب اين تغييرات به رشته علوم سياسي و سپس روابط بين‌الملل روي آورده و در امور سياسي مشغول به فعاليت شده است.

 به عبارتي ظريف مي‌كوشد تا از گذشته و دوران كودكي خود تصوير قابل باور و روتوش نشده ای به مخاطبان ارائه ‌دهد. او مي‌گويد آدم اجتماعي نبودم از اینرو در تمام سال‌هاي زندگي در آمريكا به فرهنگ آمريكايي آغشته نشدم. اين گذشته با ظريفي كه اكنون در عرصه سياست خارجي ايران حضور دارد البته تفاوت‌هايي دارد.

 اين كتاب توضيح نمي‌دهد كه فردی با ویژگی ها و ظرافت ظریف بر مبناي كدام نظام آموزشي و تربيتي يا براساس كدام تجربه‌هاي خاص  رشد می یابند و در اختيار نظام اداري و سياسي كشور قرار می گیرند . ظریف تایید می کند که «جان بولتون» نماینده امریکا در سازمان ملل واقعا پرسیده كه  «چطور نظام جمهوري اسلامي ديپلماتي مثل ظريف را پرورش داده است؟» اما کتاب حاضر توضیحی قابل فهم در پاسخ به این سوال البته تحقیرکننده  ارائه نمی کند.

2ـ با سعید امامی به هر قطعنامه های حقوق بشری پاسخ می دادیم!

بخش‌‌هاي مهمي از كتاب «آقاي سفير» به دوران كار و سمت‌هاي مختلف دكتر ظريف در سازمان ملل متحد مربوط مي‌شود. او از سال 1361 از طريق آقاي رجايي خراساني وارد نمايندگي ايران در سازمان ملل شده و در سال‌هاي بعد در سمت‌هاي مختلفي اعم از نفر دوم، معاون نماينده و سپس سفير ايران در سازمان ملل انجام وظيفه كرده است.

ظريف در اين كتاب، وضعيت سياست خارجي و موقعيت ايران در سازمان ملل در دوره چهار دبيركل شامل دكوئيار، كوفي عنان، پطروس غالي و بان‌كي‌مون را به خوبي توصيف كرده است. او توضيح مي‌دهد كه در جوّ تصويب قطعنامه 598 كه به پايان جنگ ايران و عراق منجر شد، كشور به لحاظ جهاني در چه موقعيت خطرناكي قرار داشته است و به گفته او به جز ديپلمات‌هاي روسي و چيني و يك ديپلمات عرب كسي اساساً حاضر به صحبت با نمايندگان ايران در سازمان ملل نبوده است.

ظریف فاش می کند که نمايندگي ايران در سازمان ملل بعد از فتح خرمشهر در اقدامي واكنشي و بدون برنامه شركت در جلسات شوراي امنيت را تحريم كرده و اين اقدم تا پايان جنگ به عنوان موضع جمهوري اسلامي ايران پيگيري شده است. ظريف معتقد است كه سياست خارجي صائب مبتني بر عقل و تجربه است و در ماجراي همكاري‌اش با سعيد امامي (متهم متوفی قتل های زنجیره ای )  و واكنش هاي حساب نشده به قطعنامه‌هاي حقوق بشري سازمان ملل به درستي اعتراف می کند كه نبود تجربه ديپلماتيك باعث شده تا آنها نتوانند حتی از درك و عقل خودشان هم به درستی استفاده نمایند.

او با مرور سال‌ها كار در نمايندگي ايران در سازمان ملل همچنان گلايه دارد كه در دستگاه سياست خارجي ايران تجربه‌ها به يكديگر منتقل نمي‌شود و ما امروز امید واریم که او به عنوان نفر اول دستگاه سیاست خارجی ایران منشا اتصال این تجربه های از هم گسسته به هم باشد .

3ـ صدام از ایران نا امید شده بود به کویت حمله کرد

ظريف در سال‌هاي سخت و بحراني جنگ ايران و عراق در سازمان ملل حضور داشته و تحولات ديپلماتيك مربوط به جنگ را از نزديك زيرنظر داشته است. كتاب «آقای سفیر » پاسخي آشكار به تمامي نظريه‌هايي است كه تصور مي‌كردند امریکا و جهان غرب، نه در پي حمايت كامل از عراق بلكه درصدد توليد جنگ فرسايشي و طولاني مدت براي تضعيف طرفين درگيري است.

 به گفته ظريف كشورهاي غربي دست كم در اوايل جنگ خواهان تفوق كامل عراق بودند و موضوع جنگ فرسايشي مسئله‌اي است كه بعدها بر سر زبان‌‌ها افتاده است. به عقيده ظريف در دشمني صدام با ايرانيان هيچ‌گاه و تا لحظه مرگ او هيچ تغييري حادث نشده بود. بنابراين تأكيد صدام بر پذيرش و اجراي قطعنامه 598 به اين دليل بود كه احساس مي‌كرد ايران از معاهده 1975 الجزاير كوتاه نخواهد آمد.

ظريف درباره نقش خودش در پذيرش قطعنامه 598 از سوي ايران توضيح خاصي ارائه نمي‌كند اما معتقد است كه برخي افراد و جريان‌هاي داخلي و نيز دستگاه امنيتي شوروي درصدد بودند تا عليه او در داخل ايران فضا‌سازي منفي ايجاد كنند و اين تلقي را تقويت نمايند كه پذيرش طرح اجرايي دبير كل به عنوان مقدمه قطعنامه 598 اقدامي خودسرانه از سوي نمايندگي ايران در سازمان ملل بوده است.

 او حتي معتقد است كه لغو حكم او به عنوان نمايندگي كشور در سازمان ملل در سال 67 و در دوره نخست‌وزيري مهندس موسوي با فشارهاي علي‌اكبر محتشمي‌پور (كه ظریف را آمريكايي مي‌ناميده  )مرتبط بوده است.

4ـ نمی خواستیم بازگشت یک شاه به افغانستان، امکان پذیر باشد

به نوشته این کتاب تنش‌زدايي در سياست خارجي ايران از دوره آقاي هاشمي در پايان جنگ آغاز و در دوره آقاي خاتمي در قالب استراتژي سياست خارجي رخ نمود. تعامل ايران با آمريكا در موضوع حمله به افغانستان و عراق در راستاي همان سياست تنش‌زدايي اتفاق افتاده و واكنشي خلق‌الساعه نبوده است.

 ظریف نقل می کند که در برخي مسائل افغانستان به‌ويژه بر سر انتخاب رهبري آينده آن كشور مواضع ايران و امريكا به هم نزديك شده بود و همين امر زمينه‌هاي تعامل بيشتر دو كشور را فراهم كرده بود. او مي‌گويد آمريكايي‌ها موافق روي كار آمدن حامد كرزاي بودند، بنابراین ایران در این زمينه از گزينه خودش كه برهان‌الدين رباني بوده عدول كرده و به ریاست جمهوری حامدكرزاي رضايت داده است.  

ظریف در تشریح این رفتار با صداقت عنوان می کند كه يكي ديگر از گزينه‌هاي مطرح  برای ریاست جمهوری افغانستان ظاهرشاه بود و ما نمي‌خواستيم كه با بازگشت ظاهرشاه، برگشت دوباره شاه به يكي از كشورهاي همسايه ما امكان‌پذير باشد. او در ماجراي حمله آمريكا به عراق هم به روشني تصريح مي‌كند كه ما نمي‌خواستيم با سقوط فوري صدام سنت پيروزي سريع تسري يابد. ظريف مي‌گويد در مورد عراق نيز مثل افغانستان سياست ما مذاكره با آمريكا بود امّا اين گفت‌وگو نتوانست ادامه يابد. چون دو طرف اراده‌اي کافی براي انجام مذاكره عميق‌تر نداشتند.

5ـ پرونده هسته‌اي با تسخیر سفارت مربوط است

از نظر ظريف بحران هسته‌اي و نيت پنهان آمريكا براي برخورد با ايران داراي بعد و پیشینه سياسي و تاريخي است. آمريكا به خاطر تحقیر در جنگ ويتنام و نيز تسخير سفارتش در تهران بنا داشت پرونده هسته‌اي را بهانه‌اي براي برخورد با ايران قرار دهد.

 از سويي پرونده ايران عرصه‌اي براي زورآزمايي قدرت‌هاي بزرگ فراهم آورده بود. به گفته ظريف كشاندن پرونده هسته‌اي ايران به شوراي امنيت زمينه بيشتري براي اعمال قدرت و خودنمايي روسيه و چين فراهم آورده است چرا كه ابتكار اين دو كشور در بيرون از شوراي امنيت به مراتب كمتر از آمريكا و اتحاديه اروپاست.

 به گفته او پرونده هسته‌اي ايران براي همه كشورها ن فوايد و امتيازاتي داشته است. از اين رو روسيه و چين هيچ‌گاه با نفس صدور قطعنامه عليه ايران مخالفت نكرده بلكه اساساً با لحن آن موافق نبوده‌اند. در مجموع ظريف تصديق مي‌كند كه مضاف برآن برخي رفتارها و اظهارنظرها در داخل هم سبب بدگماني غربي‌ها و صدور قطعنامه های مکرر و ظالمانه عليه ايران شده است.

به گفته ظريف مقامات داخلي ايران تصور مي‌كردند قطعنامه‌اي در كار نخواهد بود ولي آمريكا با صدور همين قطعنامه‌ها موفق شد ايران را تبديل به تهديد بين‌المللي كند. و به اين ترتيب شوراي امنيت اول با بحث هولوكاست و اسرائيل و سپس با بحث پرونده هسته‌اي وارد ماجراي ايران شد.

6ـ اختلاف ایران و امریکا تمامی دارد

ظريف در بخش‌هاي مختلف گفت‌وگوهايش در كتاب «آقاي سفير» تلاش مي‌كند تا توصيف واقع‌بينانه‌اي از قدرت و موقعيت ايران ارائه كند و پيشنهاد مي‌كند كه ارتباط و تعامل آينده كشور با ديگر كشورها با درك دقيق از همین موقعيت صورت پذيرد.

 به عقيده او ديپلماسي در سياست خارجي يك روش است و ما بايد از قدسي كردن روش‌ها پرهيز كنيم تا امكان گشايش راههایی برای رهايي فراهم گردد. او همچنان قدرت ايران را در بعد فرهنگي و هنجاري تعريف مي‌كند و معتقد است كه روي آوردن و تأكيد بر قدرت نظامي به معناي مشروعيت بخشيدن به مباني نظام سلطه خواهد بود چرا كه نظام سلطه با ابزار قدرت نظامي سيطره يافته است. این اعتقاد قدیمی ظریف این روزها سبب واکنش برخی مقامات نظامی کشور شده و بحث و جدلهایی را در پی داشته است.

بحث رابطه و یا عدم رابطه با امریکا همیشه یکی از چالش های سیاست خارجی ایران بوده و ظریف هم در جریان این گفتگوها از کنار آن به سادگی عبور  نکرده است. به عقيده او بايد در نگاه به بيرون به‌ويژه بحث رابطه با آمريكا، واقع‌بينانه (و نه پيروي از مكتب واقع‌گرايي) برخورد شود، در غير اين‌صورت اختلافات فعلي ايران و آمريكا مي‌تواند به دشمني زیانبار تبديل شود. به همین دلیل  توصیه می کند که محبوبيت سلبي ایران ناشي از مقاومت در برابر امريكا، باید به محبوبيت ايجابي و الهام‌بخشي مبدل شود.

 ظريف رابطه ايران و آمريكا در آينده را ممكن مي‌داند اما تأكيد مي‌كند كه اختلافات اين دو كشور كه هر دو داعيه جهاني دارند هيچ‌گاه پايان نخواهد يافت. از اين رو به گفته خودش بهتر است در سياست خارجي Policy paper داشته باشيم و هميشه تمامي گزينه‌ها براي تصميم‌گيري درست را درنظر داشته باشيم.

در مجموع کتاب « آقای سفیر» حاصل بیش از 40 جلسه گفتگوی مستقیم با محمد جواد ظریف، یکی از مهمترین و بی واسطه ترین منابع برای درک واقعیات و پیچیدگی های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به حساب می آید. دکتر سیدمحمد کاظم سجادپور از اساتید و پژوهشگران سیاست خارجی ایران ( استاد اينجانب در دوره دكتري) که خود نیز از مشاوران و همكاران ارشد دکتر ظریف است و در بخش های مختلف کتاب از ایشان نام برده شده است همیشه توصیه می کردن که « برای فهم سیاست خارجی ایران فقط به متون رسمی  ونظری بسده نکنید » مطالعه این کتاب اهمیت چنین باوری را برجسته تر می سازد. كتاب «آقای سفیر » در سال 92 از سوی نشر نی منتشر شده است . 

منبع استنادها : محمد مهدي راجي. آقاي سفير: گفت‌وگو با محمدجواد ظريف سفير پيشين ايران در سازمان ملل (تهران: نشر ني ،1392)