ناگفته هایی از همکاریهای فنی اقتصادی ایران و شوروی در احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان

حسینعلی مصطفوی/ شادی حاجی زاده سعدآباد- از جنبه های سیاست خارجی ایران و شوروی در سالهای 1351-1341ش.، گسترش همکاری های اقتصادی و فنی بود. بر همین اساس، یکی از مهمترین موافقتنامه های همکاری اقتصادی در زمینه احداث کارخانۀ ذوب آهن اصفهان، در 23 دیماه 1344ش./ 13 ژانویۀ 1966م.، بین دو کشور به امضاء رسید. به موجب این موافقتنامه، شوروی متعهد شد عملیات نقشه کشی و اکتشافی اولیه را انجام دهد و هرگونه وسایل و ماشین آلات را تأمین و کارشناسان خود را برای جمع آوری اطلاعات اولیه به ایران اعزام کند. همچنین در ساختمان کارخانه ذوب آهن اصفهان نظارت داشته باشد، به اتباع ایران آموزش فنی بدهد و شماری از آنان را برای گذراندن دوره های تخصصی به شوروی بفرستد. از این گذشته، دولت شوروی پذیرفت که وامی به مبلغ دویست و شصت میلیون روبل، معادل با دویست و هشتاد و شش میلیون دالر به ایران بپردازد. طرح کارخانۀ ذوب آهن، چنانکه پیش بینی شده بود، در سال 1350ش. به پایان نرسید و
سرانجام در سال 1351ش. تکمیل شد. در بارۀ این قرارداد، اثر پژوهشی در خوری در دست نیست و تنها اطلاعاتی پراکنده در برخی آثار دیده میشود، از آن جمله میتوان از: کتاب روابط ایران و روسیه، اثر مهدی سنایی و کتاب سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی اثر عبدالرضا هوشنگ مهدوی یاد کرد. در اکثر کتابهای مراجعه شده در این پژوهش، مطلبی تفصیلی در باب چگونگی همکاری دولت ایران و شوروی برای ساخت کارخانۀ ذوب آهن اصفهان نیست و با بهره گیری از اسناد و روزنامه ها میتوان به نتایج بهتری دست یافت. در این مقاله به روش تاریخی و رویکرد توصیفی- تحلیلی و با
بهره گیری از کتاب ها، روزنامه ها و اسناد، در پی پاسخی برای این پرسش بوده ایم که دولت ایران و اتحاد جماهیر شوروی طی سالهای 1351-1341ش.، در زمینۀ ساخت کارخانۀ ذوب آهن اصفهان در چه زمینه هایی و به چه میزان همکاری داشته اند. بر اساس این پرسش، فرضیه ای بدین شکل مطرح میشود که: شوروی در زمینۀ ساخت و
بهره برداری کارخانۀ ذوب آهن اصفهان، همکاری و نقش مؤثری داشته است.

پیشینۀ ساخت ذوب آهن اصفهان
کوشش برای ساخت کارخانۀ آهن و فوالد به کمک شرکت های غربی، قبل از جنگ جهانی دوم آغاز شده بود. پس از خاتمۀ جنگ، بار دیگر مسئلۀ ذوب آهن ایران مورد توجه قرار گرفت. با روی کار آمدن سلسلۀ پهلوی، میرزا حسن مستوفی الممالک، اولین نخست وزیر، در برنامه دولتش به مجلس شورای ملی وعده داد که در ایران کارخانۀ
ذوب آهن تأسیس کند. سپس در 4 اسفند 1305ش. قانونی به تصویب رسید که بر اساس آن 5/4 میلیون تومان از محل وجوه عایدات قند و شکر برای ایجاد ذوب آهن اختصاص داده شد و بدین منظور سال بعد، دو تکنسین خارجی از طرف وزارت فواید عامه برای مطالعات ساخت واحدهای تولید آهن و فولاد در ایران انتخاب شدند، ولی اقدامات آنها به نتیجه نرسید.

در 20 فروردین 1334ش.، قراردادی بین سازمان برنامۀ ایران و نمایندگان کمپانی دماک گروپ آلمانی برای
تأسیس کارخانۀ ذوب آهن منعقد شد. کمپانی مذکور پس از مطالعات و بررسی های نهایی در سال 1335ش.، طرحی پیشنهاد کرد تا کارخانۀ ذوب آهن در چم زمان شمس آباد واقع در 10 کیلومتری جنوب ایستگاه راه آهن ازنا احداث گردد و مواد الزم آن از شمس آباد تأمین شود. اما با گذشت چهار سال، کمپانی دماک گروپ، به این سبب که برای ایجاد فعالیت های صنعتی زیربنایی در ایران علاقۀ چندانی وجود نداشت، کاری از پیش نبرد. ابوالحسن ابتهاج دبیر اقتصادی شورای دولت در آن زمان، امضای این قرارداد را عجولانه دانست: »امضای این قرارداد با این شرکت که از بزرگترین شرکت های صنعتی آلمان بود، با عجله انجام شد و در نتیجه محل آن نامناسب بود. برای اجرای چنین طرحی الزم بود مطالعات بسیار دقیقی مخصوصاً از نظر تعیین محل مناسب برای احداث کارخانه به عمل آید، به طوری که دسترسی به منابع سنگ آهن و زغالسنگ و آب مورد نیاز آسان باشد.

دولت ایران هیئتی از مشاوران سوئدی را به ایران دعوت کرد تا دوباره کار دماک گروپ و مسئلۀ ذوب آهن را بررسی کنند. این هیئت پس از بررسی، در سال 1338ش.، پیشنهادهای گروپ را بی ارزش و غیراقتصادی دانست؛ به این ترتیب قرارداد گروپ منتفی گردید اما نتیجه ای حاصل نشد. قصد متخصصان کشورهای غربی اثبات این نظر بود که ایران فاقد سنگهای آهن مناسب است و ذغالسنگ فشرده در کشور موجود نیست و بهتر است فلزات سیاه نورد شده از خارج وارد شود. در آن زمان، میدان های سنگ آهن و ذغال سنگ که کارخانۀ آهن و فولاد اصفهان بر اساس آن کار میکند، شناخته شده بودند. آشکار است که سبب به تعویق انداختن ساخت کارخانه ها از سوی کشورهای غربی به نبودن مواد اولیه ربطی نداشت، بلکه شرکت های غربی نمیخواستند بازارهای در حال گسترش ایران را از دست بدهند.

با وجود چنین شرایطی، صنعت ذوب آهن به فراموشی سپرده نشد و بر همین اساس بود که در سال 1344ش. قرارداد تأسیس کارخانه ذوب آهن با دولت شوروی به امضاء رسید و موافقتنامۀ مقدماتی آن را به رغم مخالفت آمریکا، دکتر علینقی عالیخانی وزیر اقتصاد ایران و مؤسس هیئت نمایندگی شوروی در 14 مهر 1344ش. امضاء کردند گروه نمایندگان شوروی به ریاست کولیوف معاون رئیس کمیته دولتی روابط اقتصادی اتحاد شوروی با کشورهای خارجی در 12 شهریور 1344ش. وارد تهران شدند و گفتوگوهای خود را با هیئت ایرانی به ریاست دکتر عالیخانی آغاز کردند. این گفتوگوها یک ماه به درازا کشید و در پایان، موافقتنامه ای تنظیم شد تا در نشستی با حضور امیرعباس هویدا و
زایتسف سفیرکبیر شوروی در تهران، دکتر عالیخانی و کولیوف منعقد شود.

ایران در قرن های گذشته، از جهت آشنایی با نحوه به دست آوردن آهن و فولاد همسطح و همتراز با دیگر جوامع و تمدنهای بزرگ بود، اما در سه قرن اخیر، به لحاظ سیطرۀ کشورهای غربی و پیشرفت سریع آنان و اضمحالل صنایع داخلی در زمرۀ واردکنندگان محصولات فلزی قرار گرفت و تأسیس کارخانۀ ذوب آهن که مادر صنایع محسوب میشد، همچون آرمانی ملّی از دورۀ قاجار مطرح بود، اما همواره با موانع متعدد، مشکالت سیاسی خارجی و داخلی و محدودیت های مالی مواجه بود، تا اینکه در چهارچوب پروتکل همکاری های فنی و اقتصادی بین ایران و شوروی بر سر احداث کارخانۀ ذوب آهن توافق شد و موافقتنامه که امضاء شد، در 23 دی ماه 1344ش. به تصویب مجلس شورای ملی رسید. یکی از اصول این توافقنامه همکاری دولت شوروی در زمینۀ احداث کارخانۀ ذوب آهن در ایران بود و بر همین اساس، شرکت ملّی ذوب آهن ایران، قرارداد الزم را با مؤسسۀ تیاژ پرم اکسپورت شوروی برای تهیۀ طرح و تجهیزات الزم کارخانه و طراحی و تجهیز معادن سنگ آهن و زغالسنگ و سنگ آهک منعقد کرد.

شرایط پیشنهادی شوروی ها به ایران نظیر شرایطی بود که قبلا به هند پیشنهاد کرده بودند؛ در نتیجه، کارخانه ای هم که در ایران تأسیس میکردند، شبیه کارخانۀ ذوب آهنی بود که در هند به کار افتاد، اما مدت الزم برای تأسیس کارخانه به جای پنج سال که به هندی ها پیشنهاد شد، سه سال و نیم تعیین گردید.

شوروی ها اظهار امیدواری کردند که این مدت باز هم تقلیل خواهد یافت و شاید اجرای برنامه زودتر از موعد مقرر عملی شود. طبق اظهار کارشناسان مربوطه، دولت ایران باید ظرف یکسال و نیم اتصال راه آهن میان اصفهان و کرمان را که معدن زغال سنگ است، به اتمام برساند و دولت شوروی نیز در همان موقع، نصب ماشین آلات کارخانجات
ذوبآهن را آغاز کند.

قبل از موافقت شوروی برای احداث کارخانۀ ذوب آهن که گامی مهم در جهت صنعتی شدن کشور به شمار می آمد، ایران احداث این کارخانه را از آمریکا خواستار شد، اما آمریکایی ها به این خواسته پاسخ منفی دادند و دولت ایران متوجه شوروی شد و آنها از این پیشنهاد استقبال کردند به نظر کارشناسان شرکت آمریکایی “کایزر” ایجاد
صنعت ذوب آهن در ایران به سبب محتوای زیاد مس در سنگ آهن به صرفه نبود.

به استثنای آمریکا؛ کشورهای انگلیس، آلمان غربی و محافل مالی فرانسه هم نسبت به تأسیس کارخانۀ ذوب آهن در ایران چندان خوشبین نبودند و آن را برای ایران الزم نمی شمردند.

مذاکرات ایران و شوروی برای خرید کارخانه ذوب آهن از بهار سال 1344ش. هنگام سفر محمدرضا پهلوی به مسکو آغاز شد و پس از توافق کلی میان سران دو کشور ایران و شوروی، در تیرماه آن سال، هیئتی از کارشناسان شوروی به تهران آمدند و مطالعات خود را در بارۀ محل کارخانه و آزمایش میزان موجود سنگهای معدنی برای استفاده در این کارخانه آغاز نموده و اصفهان را برای محل کارخانه انتخاب کردند.کارشناسان ایران و شوروی اطراف شهر اصفهان را از نظر استحکام طبقات زمین، موقعیت محل از نظر زلزله، تأمین آب، گاز، انرژی الکتریکی و سایر مواد اولیه و خطوط ارتباطی و عوامل فنی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار دادند. با مطالعات کارشناسان شوروی، سرانجام محل کارخانه در فاصلۀ 45 کیلومتری شهر تاریخی اصفهان و در شمال جادۀ اصفهان به شهرکرد، در 5 کیلومتری رودخانۀ زاینده رود انتخاب شد.

این موافقتنامه متضمن حضور تکنسین های شوروی در ایران و نیز آموزش کادر ایرانی در شوروی بود بنا بر مادۀ 2 این قرارداد: »سازمانهای شوروی عهده دار انجام کارهای اکتشافی و تحقیقاتی و طراحی مورد لزوم و تهیه و تحویل تجهیزات و ماشینها و مصالح و وسایل مکانیکی و ساختمانی خواهند بود و کارشناسان شوروی برای جمع آوری اطلاعات اولیه، عملیات تحقیقاتی و اکتشافی زمین شناسی و نظارت در اجراء و مشاوره هنگام ساخت تأسیسات و نیز تعلیم فنی افراد
ایرانی برای کمک در نصب و تنظیم و به کار انداختن تجهیزات و ماشین ها به ایران همکاریهای فنی- اقتصادی ایران و شوروی در احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان  اعزام خواهند شد.

همچنین مقرر شد برای کسب تعلیمات فنی در امور تولیدی برای به کار گماردن افراد ایرانی در تأسیسات مورد همکاری، این افراد در مؤسسات اتحاد شوروی پذیرفته شوند. به موجب این موافقتنامه، شوروی تعهد کرد که عملیات نقشه کشی و اکتشافی اولیه را انجام دهد و هرگونه وسایل و ماشین آلات و مواردی را که در ایران به دست نمی آید، تأمین کند و کارشناسان خود را برای جمع آوری اطلاعات اولیه به ایران بفرستد. همچنین در ساختمان کارخانه نظارت داشته باشد، به اتباع ایران آموزش فنی بدهد و شماری از آنان را برای گذراندن دوره های تخصصی به شوروی اعزام کند. در سال 1348ش. همکاری های ایران و شوروی در زمینۀ آموزش کارکنان فنی و علمی مؤسسه های وابسته به ذوب آهن، انتقال گاز و شیالت همچنان ادامه داشت و گروه های گوناگونی برای کارآموزی و تکمیل آگاهی های علمی و تجربه های عملی به شوروی اعزام شدند. بر اساس همین قرارداد، در سال 1351ش./ 1972م.، 161 نفر از کارآموزان شرکت ملّی ذوب آهن ایران، برای آشنایی با طرز کار کارخانجات ذوب آهن شوروی به این کشور سفر کردند.

سالهای 1345 تا 1357ش. را میتوان بهترین سال های روابط دو کشور در دوره پهلوی دوم دانست، زیرا هزاران کارشناس روسی برای اجرای طرح های احداث توسعۀ ذوب آهن اصفهان، ماشی نسازی اراک و ساختن سیلوها وارد ایران شدند. کولوف سرمهندس شوروی در تولید کارخانۀ ذوب آهن اظهار داشت: »تا آخر سال جاری، کارشناسان جدیدی از شوروی به ایران خواهند آمد که فقط در امور تولید و بهره برداری از کارخانه ذوب آهن تخصص دارند و در حال حاضر در حدود 40 کارشناس شوروی برای تعلیم افراد و کمک های فنی و نظارت بر امور ساختمانی در محل کارخانه
مشغول کارند.
در رابطه با میزان همکاری های اقتصادی و مالی شوروی با ایران در ساخت کارخانه ذوب آهن اصفهان، با تعدادی از کارکنان و مدیرعاملان اسبق ذوب آهن مصاحبه هایی صورت پذیرفته و مضامین آنها نشان میدهد که شوروی ها عملکرد مثبتی در فرآیند تأسیس ذوب آهن از خود نشان داده اند.

– داریوش شهیدی در این زمینه میگوید: ساخته شدن ذوب آهن در طی 4 الی 5 سال پدیده نادر و شگرفی بود. دلایل این امر متعدد است، اوالً شوروی ها به خاطر رقابت در مراودت صنعتی ایران که بیشتر با غرب بود، علاقه مند بودند که تجربهای موفق و قوی ارائه کنند؛ بنابراین کارشناسان و مدیران خوبی را به ایران میفرستادند. شوروی ها میخواستند در برابر آمریکایی ها که با شوروی موافقت نداشتند، تجربۀ یک الگوی موفق را ارائه دهند همچنین سیّد محمد طاهایی اظهار میکند که: ساخت فاز اول کارخانه، کمتر از چهار سال به انجام رسید. در شروع کار ذوب آهن به امر آموزش اهمیت بسیار داده میشد. بیش از سیصد نفر از افراد در مشاغل حساس جهت آموزش تخصصی به شوروی سابق اعزام شدند و در کارخانجات فولاد آن کشور تحت آموزش تئوری و عملی قرار گرفتند و نیز یزدان بیگلربیگی میگوید:
ساخت کارخانۀ ذوب آهن اصفهان در طول حدود 4 سال که زمانی بی سابقه بود کوتاهترین زمان اتمام یک پروژه در 60 سال اخیر با همت کارگران، تکنسینها و مهندسین ایرانی و کارشناسان شوروی به اتمام رسید.