«کافه نادری» و سنت کافه نشینی روشنفکران در ایران

نام کافه نادری با چهره‌های پرفروغی چون صادق هدایت، احمد شاملو، نیما یوشیج، هوشنگ ابتهاج، فروغ فرخزاد، سیاوش کسرایی، بزرگ علوی، یدالله رویایی، نادر نادرپور، نصرت رحمانی، رضا براهنی، محمدعلی سپانلو، جلال آل احمد و سیمین دانشور گره خورده است.

آنان کافه نادری را محلی دنج و امن برای محافل کوچک خود می‌پنداشتند تا ساعاتی را تنها یا در کنار هم، لبی‌ تر کنند، روزنامه‌ای بخوانند، از سیاست بگویند و به خلق آثاری ماندگار بپردازند. آنگونه که اهالی فرهنگ و قلم، کافه نادری تهران را خاستگاه ادبیات مدرن ایران می‌دانند. نقل است در این پاتوق قدیمی، هر یک از این بزرگان صندلی و جایگاه مخصوص خود را داشت که حتی در غیاب وی خالی می‌ماند.

بیش از هرکس دیگر، سنت کافه‌نشینی اهالی قلم در ایران با صادق هدایت و «گروه ربعه» پیوند دارد. گفته می‌شود که صادق هدایت همراه با بزرگ علوی، مجتبی مینوی و مسعود فرزاد، عصرها و هنگام فراغت از کار در کافه‌ نادری گرد هم می‌آمدند. محل تولد «سگ ولگرد»، اثر ماندگار هدایت نیز کافه نادری عنوان شده است.

جهانگیر هدایت در این رابطه می‌گوید:

در اروپا سنت پذیرایی در خانه چندان مرسوم نیست؛ در حالی‌ که در ایران پذیرایی در خانه بسیار باب بوده و هست. از سوی دیگر جوانانی که بضاعت پذیرایی در خانه را نداشتند، برای دیدارهای دوستانه یا کاری، کافه‌ای را انتخاب می‌کردند و در آنجا جمع می‌شدند و هر کسی، دُنگ یا سهم خودش را نیز می‌داد. با بازگشت هدایت به ایران، وی در اتاقی در خانه‌ پدری سکونت کرد. پدر ایشان، مرحوم «اعتضادالملک» از اعیان بسیار جدی و فاخر بود و بنابراین هدایت، مطلقاًّ‌ نمی‌توانست دوستانش را آنجا دعوت و از آنان پذیرایی کند. چنین بود که همان روش فرانسوی را در ایران هم پیاده کرد. پیش از هدایت جریان جدی کافه‌نشینی، روشنفکرانه نبود.

خیابان نادری همچنین به‌دلیل قرارگیری در قلب ماجرای کودتای ۲۸ مرداد، شاهد اتفاق‌های آن دوران بود و پس از آن نیز با بسته شدن فضای سیاسی کشور، به محلی برای گفت‌و‌گو، تبادل نظر و بحث‌های سیاسی تبدیل شد. این موضوع سبب شد تا کافه و رستوران نادری همواره مورد توجه نیروهای امنیتی و انتظامی قرار داشته باشد.

گرچه پس از انقلاب کافه نادری روی به‌سوی فراموش شدن نهاده بود، احداث دانشگاه هنر در میدان مشق بار دیگر کافه نادری را پاتوق دانشجویان و هنرمندان کرد؛ هرچند به‌نظر نمی‌رسد دیگر این کافه‌، رستوران و هتل قدیمی، طراوت سال‌های پیشین خود را باز بیابد.

اهمیت و محبوبیت کافه نادری به‌قدری است که آن را در زمره یکی از مشهورترین مکان های دیدنی استان تهران قرار داده است و امروزه، اغلب شهرهای کشور کافه‌ای به این نام دارند که البته، از هیچ ارتباطی با نسخه تهرانی و اصیل آن برخوردار نیستند.

در نخستین سال پس از انقلاب، هتل و کافه نادری مصادره شد. این مجموعه کمی بعد به بخش خصوصی واگذار شد؛ اما هرگز رونق سابق را نیافت و رکود آن، موجب شد تا قنادی این مجموعه برای همیشه تعطیل شود. در سال‌های اخیر نیز بارها خبر تعطیلی کافه نادری بر سر زبان‌ها افتاده و هربار با واکنش و همت مردم و علاقه‌مندان از این اتفاق جلوگیری شده‌ است.

کافه نادری چندین بار تا مرز تعطیلی کامل پیش رفته است

در آذرماه سال ۹۶، اطلاعیه «ستاد اجرایی فرمان امام» مبنی بر دیوارکشی و تفکیک بخشی از ملک کافه نادری مشتریان و علاقه‌مندان این کافه را در بهت فرو برد. در این آگهی بخشی عمده از اراضی محوطه کافه نادری با متراژ ۲۰۰۰ متر به مزایده گذاشته شده بود. گرچه این مزایده کمی بعد با دخالت شهرداری منطقه ۱۲ تهران و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لغو شد، تهدید مصادره مجدد این مکان هنوز پابرجا است؛ چراکه تصمیم‌گیری در این خصوص برای تعیین تکلیف این اثر تاریخی هربار به آینده موکول می‌شود.

گفتنی است که مجموعه کافه نادری در روز اول مهرماه سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۴۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و اکنون به‌عنوان یک اثر تاریخی و با قدمتی قریب به یک قرن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌نظر می‌رسد که مدیریت و اداره امور مجموعه کافه نادری، در حال حاضر بر عهده نوه‌های خاچیک مادیکیانس باشد.

تاریخ، در گوشه‌وکنار کافه نادری در جریان است. این کافه دوست داشتنی از ابتدا به‌واسطه منوی منحصربه‌فرد و متنوع خود در دل مشتریان جا باز کرد و اکنون نیز به‌گونه‌ای متفاوت، این روند را ادامه می‌دهد.