کشاورزی زیست‌محیطی؛ ضرورت امروز

جواد لگزیان- عناوین فصل‌های کتاب عبارتند از: تاریخ تولیدات زراعی در ایران و جهان؛ اقلیم و تولیدات زراعی؛ پهنه‌بندی اقلیمی محصولات زراعی؛ مدیریت خاک؛ مدیریت آب در مزرعه؛ روابط آب در گیاه؛ بذر و استقرار محصولات زراعی؛ آفات کشاورزی؛ بیماری‌های گیاهی؛ مدیریت پایدار علفهای هرز؛ بیوتکنولوژی و به‌نژادی گیاهی؛ نانوتکنولوژی؛ کشاورزی دقیق؛ اکولوژی تولید محصولات زراعی؛ فیزیولوژی تولید محصولات زراعی؛ مدلسازی؛ گیاهان جدید و گیاهان فراموش شده؛ انرژی‌های زیستی؛ فرآوری محصولات زراعی؛ تولیدات زراعی و سلامت جامعه؛ اقتصاد محصولات زراعی؛ و کشاورزی زیست محیطی.

کتاب در نخستین گام از کاوشی در تاريخ آغاز و خاطرنشان می‌کند شواهد محکم باستان‌شناسی موجود حاکی از آن است که اولین بار در جهان اهلی‌شدن گیاهان و حیوانات حدود 7500 سال قبل از میلاد مسیح در تپه علیخوش در دشت دهلران ایران شروع ‌شده است. بقایای گیاهی گندم و جو و همچنین حیواناتی مانند گوسفند و بز به همراه توسعه ابزارها برای فرآوری غلات در کنار ابداع قنات و گسترش روش‌های گوناگون آبیاری از نقش پیشروی ايرانيان در توسعه ي دانش و فناوري هاي كشاورزي در طول تاريخ حکایت دارد. سپس کتاب یادآور می‌شود در عرصه‌هاي كنوني كشاورزي نيز نقش ايران در توليد فراورده‌هاي منحصر به فردي چون زعفران و گلاب قابل توجه است. بدين ترتيب در تاريخ، نقش ايرانيان در شكل‌گيري تمدن غذايي جهان غيرقابل انكار است. اما امروزه تداوم چنين نقشي جز با اتكا بر توسعه سهم توليد علم پژوهشگران ايراني و انتشار منابع علمي مكتوب ميسر نخواهد بود.

آنگاه کتاب وارد بررسی منابع اصلي كشاورزي يعني اقليم، خاک و آب می‌شود. در فصل دوم سازند‌ها و عوامل اقليمي از جمله تابش خورشيدي، دما و رطوبت توضيح و سپس پديده‌هاي زيان‌بخش اقليمي مطالعه می‌شود. فصل سوم به پهنه‌بندي محصولات زراعي يعني استفاده از پارامترهاي اقليمي و نيز ويژگي‌هاي خاص گياهان زراعي مختلف در تعيين نقاط مستعد كشت آنان اختصاص يافته است. موضوعي كه رعايت آن در سياست‌گذاري‌هاي كلان كشاورزي كشور از ديدگاه محيط زيست، حفظ منابع، استفاده مطلوب از منابع، ثبات بازار محصولات كشاورزي و در نهايت اقتصادي‌بودن درازمدت توليد محصولات زراعي براي كشاورزان از اهميتي ويژه برخوردار است. در اين فصل به‌عنوان نمونه به پهنه‌بندي اقليمي گندم، چغندر قند و كلزا در بعضي از نقاط كشور اشاره شده است.

در چهارمین فصل به خاک به‌عنوان يكي از منابع اصلي توليد و ثروت ملي نگريسته شده و عوامل پنج‌گانه خاکساز يعني اقليم، موجودات زنده، سرشت ماده مادري، پستي و بلندي و زمان تشريح شده است. ويژگي‌هاي فيزيكي و شيميايي خاک توضيح داده شده و سپس به خاکهای شور كه در بخش قابل‌ملاحظه‌اي از كشاورزي كشورمان با آن مواجهيم پرداخته و سرانجام، اين فصل با اشاره‌اي به حاصلخيزي خاک و پيامدهاي زيست‌محيطي فشار فزاينده بر باروري خاک پايان يافته است.

فصل‌هاي پنجم و ششم به‌طور كلي موضوع آب را در دستور کار خود قرار می‌دهد. در فصل‌ پنجم مديريت آب در مزرعه توضيح داده شده و بر استفاده از روش‌هاي مؤثر در استفاده بهينه از آب به‌عنوان عامل اصلي محدودكننده توليدات زراعي به‌ويژه در كشور ايران كه در منطقه خشك جهان قرار دارد، تأكيد شده است. در اين راستا مفاهيم مختلفي از جمله برنامه‌بندي آبياري، تعيين زمان آبياري، يكنواختي توزيع آب، كم آبياري و مديريت آب‌هاي شور توضيح داده شده و با توجه به اهميت برنامه‌بندي آبياري و تعيين زمان آبياري به اين دو موضوع مهم به تفصيل توجه شده است. در ادامه موضوع آب، فصل‌ ششم به روابط آب در گياه اختصاص يافته و به اين نكته تأكيد شده است كه در مناطقي كه شدت تنش خشكي به حدي نيست كه بقاي گياه زراعي را تهديد كند، تحليل بهره‌دهي توليد بايد بر مبناي ميزان آب قابل استفاده توسط گياه صورت گيرد تا بدين‌وسيله با بهره‌برداري از شرايط ناشي از محدوديت آب بتوان به محصول قابل برداشت دسترسي يافت. بدين‌ترتيب، كارايي مصرف آب، يعني نسبت محصول توليدي به آب مصرفي ، بحث بنيادين در اين فصل كتاب است.

فصل هفتم مربوط به استفاده بهينه از منابع در توليد محصولات زراعي است. از آنجا که توليد هر محصول زراعي با كشت آن و استفاده از بذر مناسب آغاز مي‌شود در اين فصل به كيفيت بذر و نقش مؤثر آن در استقرار گياهان زراعي و توليد پرداخته شده و به تأثير عوامل محيطي از جمله خاک، درجه حرارت و تنش‌هاي محيطي مانند تنش خشكي و شوري در مناطق خشك و نيمه‌خشك، روي جوانه‌زني و رشد نشاء و در نتيجه سبز شدن گياه، نیز اشاره شده است.

فصل‌های هشتم ، نهم و دهم حفاظت محصولات زراعي يعني آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز كه گياه با فرض استقرار موفقيت‌آميز، در مراحل مختلف رشدي با آن مواجه است، را بررسی می‌کند. به‌طور كلي آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز بر كميت و كيفيت توليد محصولات زراعي اثرات سوء داشته و بايد با مديريت صحيح و اصولي كنترل شوند. شناخت عميق چرخه‌ي زندگي و بيولوژي و روابط پيچيده بين موجودات زنده در بوم‌نظام‌هاي زراعي و طبيعي اولين شرط موفقيت‌آميز كنترل اصولي و درازمدت آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز مي‌باشد. از اين رهگذر، به‌منظور بهبود سلامت محصولات توليدي و حفظ منابع آب و خاک بر كنترل بيولوژيكي و مديريت تلفيقي آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز تأكيد شده است.

در فصل‌هاي یازدهم، دوازدهم و سیزدهم فناوري‌هاي نوين نظير بيوتكنولوژي، نانوتكنولوژي و كشاورزي دقيق مورد تحقیق قرار گرفته است. تكنولوژي‌هايي كه به‌رغم توانايي نيرومندشان در حل مشكلات بشري بايد در كاربرد آنها ملاحظات زيست‌محيطي از جمله حفظ تنوع زيستي و نيز محدوديت‌هاي تكنولوژيكي عميقاً مدنظر قرار گيرند. فناوري‌هاي نوين را نمي‌توان بسان نسخه‌اي واحد براي حل مشكلات توليد تمام محصولات زراعي و در تمام نقاط جهان به‌طور يكسان به‌كار گرفت. از اين رو درك درست قبل از كاربرد آنها ضرورت تام دارد. به‌عنوان مثال در حال حاضركشاورزي دقيق با توجه به فناوري‌ و ابزار پيشرفته‌اي كه مي‌طلبد بيشتر در مزارع وسيع و در كشورهاي پيشرفته قابل اجرا و داراي توجيه اقتصادي مي‌باشد.

در فصل‌هاي چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم درباره اكولوژي و فيزيولوژي توليدات زراعي و مدلسازي به‌عنوان ابزاري در جهت كمّي‌سازي توليد مطالعه خواهیم داشت. اكولوژي توليد، رهيافتي سيستمي در توصيف رشد و توليد محصولات زراعي است كه در سطح “محصول زراعي” يعني جمعيتي از افراد يك گونه انجام مي‌گيرد و براي شناخت عميق‌تر علل تغييرات عملكرد و توليد، پرداختن به مباحث مربوط به فيزيولوژي گياهان زراعي از جمله آناليزهاي رشد ضرورتي اجتناب‌ناپذير است. رشد گياهان زراعي تحت تأثير شرايط محيطي قرار گرفته و به‌همين دليل در فصل‌ پانزدهم به اثرات تغيير اقليم بر فيزيولوژي توليد محصولات زراعي اشاره شده است. اصول اكولوژيكي توليد محصولات زراعي كه در فصل‌ چهاردهم مورد بررسي قرار گرفته مبناي طراحي و ساخت مدل‌هاي شبيه‌سازي رشد محصولات زراعي مي‌باشد. مدل‌هاي رشد همراه با برخي داده‌هاي مكمل، برنامه‌ريزان را قادر مي‌سازد تا با تعيين خلأ عملكرد عوامل كاهش توليد نسبت به شرايط پتانسيل را برحسب اهميت آنها طبقه‌بندي كرده و درنتيجه بتوان توليد حقيقي را به شرايط پتانسيل نزديك كرد. كاربرد مدل‌هاي رشد در اين نوع مطالعات در فصل‌ شانزدهم مورد بررسي قرار گرفته است.

فصل‌هاي هفدهم و هجدهم گياهان جديد و گياهان فراموش شده و انرژي‌هاي زيستي را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است. اصطلاح گياهان جديد به گياهاني اطلاق مي‌شود كه تاكنون كشت و كار نشده و يا گياهان فعلي كه در آنها دستكاري ژنتيكي شده و يا اينكه در مناطق جديد كشت مي‌شوند. تمركز عمده تحقيقات و توليد روي محصولات استراتژيك در قرن گذشته باعث شده كه قدرت رقابت گياهان بومي كاهش يابد. در فصل‌ هفدهم بر پژوهش و فناوري اين گياهان كه به فراموشي سپرده شده و يا كمتر استفاده مي‌شوند تأكيد شده است و تعدادي از اين گياهان از جمله ارزن، كنجد، زيره سبز، زيره سياه و زعفران به‌ اجمال معرفي شده‌اند. انرژي‌هاي زيستي نيز از جمله موضوعات جديد اين كتاب است كه در ابتدا به انرژي به‌طور عام و چالش‌هاي فراروي آن پرداخته و سپس با توجه به پايان‌پذير بودن سوخت‌هاي فسيلي بر يافتن منابع جديد انرژي از جمله انرژي زيستي تأكيد شده است. استفاده از تعدادي از گياهان زراعي از جمله ذرت براي توليد سوخت در بعضي از كشورها از جمله برزيل مراحل تحقيقاتي را پشت سر گذاشته و توليد و مصرف انبوه آن به‌طور گسترده رايج شده است. در كشور ما نيز هر چند منابع نفت و گاز در حال حاضر فراوان است ولي با توجه به اينكه روزي به‌اتمام خواهند رسيد، پرداختن به تحقيقات روي انرژي‌هاي جايگزين از جمله انرژي‌هاي زيستي ضرورت دارد.

فصل‌هاي نوزدهم و بیستم به فراوري محصولات زراعي و نيز به غذا و سلامت جامعه اختصاص يافته است. بسياري از مواد غذايي كه در سيستم‌هاي زراعي توليد مي‌شوند بايد ذخيره شوند و سپس به‌تدريج مورد استفاده انسان قرار گيرند و يا روي آنها فرايندهايي انجام شود تا آماده استفاده در تغذيه انسان شوند. در فصل‌ نوزدهم به نگه‌داري و فراوري مواد غذايي به اجمال اشاره شده است. با توجه به تأثير تعيين كننده‌اي كه غذا در تأمين سلامت جامعه دارد فصلي از كتاب بدان اختصاص يافته است و به‌خصوص بر آلودگي‌هايي كه در مراحل توليد مواد غذايي ايجاد مي‌شود تأكيد شده است. چون در توليد محصولات زراعي از كودهاي شيميايي و دامي، سموم و نيز در مواردي از آب‌هاي غير رايج استفاده مي‌شود اين نوع استفاده‌، باعث آلودگي مواد غذايي توليدي شده و نهايتاً سلامت جامعه را تهديد مي‌كنند.

فصل‌ بیست و یکم كتاب اقتصاد محصولات زراعي را مطالعه کرده است. با فرض رعايت تمام نكات علمي در توليدات زراعي، چون كشاورزي فعاليتي اقتصادي است و نهايتاً اين جنبه اقتصادي محصول است كه باعث مي‌شود محصولي در منطقه‌اي توليد و يا توليد نشود، در اين فصل ابتدا به مباني عام علم اقتصاد و جايگاه اقتصاد كشاورزي در اقتصاد كلان يك كشور پرداخته شده و سپس وارد مباحث خشكسالي و اثرات اقتصادي آن بر بخش كشاورزي شده و در نهايت با توجه به محدوديت‌هاي منابع آب در كشور به اقتصاد آب، بازار آب و آب مجازي پرداخته شده است و نهايتاً واردات آب مجازي به‌عنوان راهي براي مقابله با خشكسالي و نيز استفاده بهينه از منابع آب در جهان پيشنهاد شده است.

در بیست و دومین فصل کتاب درباره «کشاورزی زیستی» آمده است که واژه کشاورزی زیستی برای اولین بار در دهه 1940 توسط لرد نورت بورن به‌کار برده شد. بورن این واژه را نه تنها در ارتباط با کاربرد مواد آلی برای حاصلخیزی خاک، بلکه بهعنوان مفهومی برای طراحی و مدیریت مزرعه در قالبی جامع و از طریق تلفیق خاک، گیاه و دام استفاده کرد که این نوع رهیافت نظاممند هسته اولیه کشاورزی زیستی امروزه شد. در سال 1972 در فرانسه اتحادیه‌های مختلفی از تولید کنندگان این محصولات گردهم آمدند و فدراسیون بین‌المللی جنبش کشاورزی زیستی (ای فوم) را تأسیس کردند که در حال حاضر با بيش از يكصد کشور عضو مهمترین سازمان حمایتی کشاورزی زیستی در جهان است.

کشاورزی زیستی به نوعی نظام بوم شناختی اطلاق می‌شود که باعث ارتقای تنوع زیستی و فعالیت زیستی خاک می‌گردد. نظام‌های تولید محصولات زیستی مبتنی بر استانداردهای خاص هستند که هدف آنها توسعه بوم نظام‌هایی است که از نظر اجتماعی، بوم‌شناسی و اقتصادی پایدار باشند. براساس تعریف ‌ای فوم، اصول کشاورزی زیستی عبارت از اصل سلامتی، اصل بوم شناختی، اصل رفتار مسالمت‌آمیز و اصل مسئولیت‌پذیری و مراقبت است که در اصل سلامتی به سلامتی خاک، گیاه، دام، انسان و بالاخره کره خاکی بهعنوان یک پیکر واحد و غیر قابل‌تفکیک نگریسته می‌شود. در این اصل اعتقاد بر این است که سلامت افراد را نمی‌توان از سلامت بوم نظام‌ها جدا کرد. در حقیقت در یک خاک سالم، گیاه سالم رشد می‌کند و گیاه سالم، سلامت دام و انسان را تضمین می‌نماید.

از مهم‌ترین تفاوتهای کشاورزی زیستی با دیگر انواع کشاورزی پایدار وجود استانداردهای مشخصی برای مجموعه عملیات، روش‌ها و نهاده‌هايی است که طی فرایند تولید، فرآوری و بازاریابی این محصولات باید رعایت شود. در اين مورد از مجموعه استانداردهای ای‌فوم به‌عنوان مرجع استفاده می‌شود. به مجموعه استانداردهای پایه‌ای‌ فوم و ویژگی‌های اعتباربخشی برای گواهی زیستی نورم‌های ‌ای‌فوم گویند.

خوشبختانه علاوه بر اینکه در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی در جهت کاهش نهاده‌های شیمیایی و بخصوص سموم در گستره کشاورزی ایران شده‌ است، نگرش توسعه کشاورزی زیستی بر اساس استانداردهای جهانی نیز در کشور در حال شکلگیری است. با توجه به مشکلات مصرف بی‌رویه سموم و کودهای شیمیایی در کشور امروزه لزوم توجه بیشتر به تولید مواد غذایی سالم و توسعه محصولات زیستی بيش از پيش احساس می‌شود. علاوه بر آن، برای صادرات محصولاتی مانند پسته، زعفران، خرما و خشکبار و میوه‌ها لازم است با توجه به حساسیتهای بازارهای جهانی محصولات زیستی گواهی‌شده که مورد تأیید کشورهای جهان باشد تولید شود. در حال حاضر آنچه در مورد محصولات زیستی در کشور از اولویت برخوردار است تهیه استانداردهای ملی براساس معیارهای جهانی و تدوین ساختار تشکیلاتی تولیدات کشاورزی زیستی کشور می‌باشد.

كتاب «زراعت نوين» تهیه و تدوین دکتر علیرضا کوچکی و دکتر محمد خواجه‌حسینی  را  در ۷۱۲ صفحه انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد رهسپار بازار کتاب کرده است.