کهن ترین مدارک یافته شده از حضور انسان در تربت‌جام (دوره پارینه‌سنگی)

علی صدرایی (باستان‌شناس):

دورانی که ما در باستانشناسی آن را تحت عناوینی همچون؛ دوران شکارورز- گردآورندگی و یا دوره پارینه سنگی طبقه بندی می کنیم؛ عصری که نه به دلیل استفاده حداکثری از سنگ، که به دلیل برجای ماندن تنها ماده پایا( یعنی سنگ ) بدین نام نامگذاری گردیده است.

لاشه خواری، شکار و گردآوری دانه ها و میوه های وحشی گیاهان رژیم غذایی این گروه ها را شکل می داده است و در پناهگاه های صخره ای، غارها و همچنین در مجاورت رودخانه ها- دریاچه ها با معماری بسیار ابتدایی که شاید تنها به چند شاخه درخت و سنگچین ساده محدود می شده است زیست داشته اند. مهمترین بقایای بدست آمده از آنها تنها قطعاتی از سنگ¬های لب پر شده ای است که در ابتدا تنها برای لاشه خواری و پس از گذشت صدها هزار سال با پیچیده تر شدن فرایند شکار به ساخت سرنیزه و سرتیر ختم شدند و باستانشناسان با واکاوی آنها اطلاعاتی هر چند محدود را از تاریکترین و در عین حال طولانیترین بخش گذشته بشر را پیش روی ما قرار میدهند.

تاریخچه خروج انسان از آفریقا به کمی بیش از 1.8 میلیون سال باز میگردد که مدارک آن در گرجستان به شکل قابل اتکایی به اثبات رسیده است. با این وجود در ایران زمین این تاریخ کمی جدیدتر است و بر مبنای گاهنگاری نسبی که بر روی دست افزارهای سنگی بدست آمده از کشف رود بدست آمده است می توانیم حضور جمعیتهای انسانی را تا 600 – 700 هزار سال پیش به عقب برانیم.

با این وجود بخش قابل توجهی از دشتهای میانی خراسان( در اینجا باخرز، تایباد، تربت جام و خواف در نظر گرفته میشود ) در وضعیت مبهمی قرار دارند و تا به امروز مدارک بسیار محدودی از حضور گروه های شکارورز- گردآورنده در این مناطق گزارش شده است که عمده دلیل آنرا میتوان به عدم پژوهشهای هدفمند در این زمینه در نظر گرفت. در این میان مطالعات محدودی که در دشت جام به عنوان شمالی ترین بخش این پهنه جغرافیایی انجام گرفته است در سه نقطه منجربه شناسایی شواهدی از دوره پارینه سنگی میانی گردیده است.

این بررسیها که در سال 1386 و برخی به شکل موردی در سالهای اخیر توسط خانم جامی الاحمدی انجام گرفته است؛ سه محوطه روباز ( محوطه هایی که عمدتا در مجاورت رودخانه-ها و دریاچه¬ها قرار دارند و به عنوان محوطه غار/ پناهگاه طبقه بندی نمیشوند ) را نمایان ساخته است. محوطه های مذکور شامل قلعه گک، جهان آباد و چشمه گل هستند که عمدتا در امتداد رودخانه جام رود شکل گرفته اند و به عنوان استقرارهایی احتمالا موقت برای مدتی گروه های شکارورز- گردآورنده را به حاشیه رودخانه جذب کرده اند.

عمده تمرکز سازندگان دست افزارهای سنگی این محوطه ها بر روی ساخت و تراش تراشه های کشیده است و حداقلی ترین روتوش بر روی آنها انجام گرفته است که حاکی از دسترسی نسبتا مناسب به منابع سنگ در منطقه دارد. به عقیده پژوهشگر آن میتوان دیرینگی نسبی این محوطه ها را تا ابتدای پارینه سنگی میانی به عقب راند و آنها را جزئی از صنایع پیش از موستری در نظر گرفت.

حضور این سه استقرار در امتداد رودخانه جام خود گویای پتانسیل بالای این منطقه در مطالعات پارینه سنگی است که بدون انجام بررسیهای فراگیر می توانیم شواهدی از حضور گروه¬های شکارورز- گردآورنده را شناسایی کنیم. حضور منابع سنگ مرغوب در منطقه و همچنین منابع آبی غنی( نظیر دریاچه ها و رودخانه های فصلی ) در کنار ارتفاع نسبتا پایین این پهنه ها فرصت خوبی برای زیست در دوره های میان یخچالی میتوانسته فراهم کند و تنها دلیل فقدان مدارک باستانشناسی در این منطقه کلیدی را میتوان معلول عدم پژوهشهای هدفمند پارینه سنگی در منطقه دانست.

مطالعاتی که میتواند دریچه جدیدی پیش روی ما قرار دهد و دانش ما از حضور نخستین ساکنان منطقه و چالشهایی که این جمعیتها با آنها روبرو بودند را به شکل قابل توجهی دگرگون سازد و درک ما از نیاکانمان را تا ده ها هزار سال به عقبتر براند.