تاریخچه دخانیات و ورود و تولید سیگار ایران

 

🖊به کوشش غلامرضا علیزاده 

 

استفاده از گیاه توتون، اولین بار در قرن ‌‌۱۵ ‌میلادی و پس از سفر اکتشافی کریستف کلمب به قاره آمریکا در میان بومیان منطقه مشاهده گردید. سال ۱۴۹۲ میلادی، کریستف کلمب بعد از کشف آمریکا، بومی‌هایی را دید که لوله‌هایی از برگ خشکی گیاهی را در دست گرفته‌اند، یک سر آن را آتش زده و سر دیگر را می‌مکند و دود آن را با هوا استنشاق می‌کنند و همراه این عمل سستی و رخوت دلپذیری به آن ها دست می‌دهد. بومیان این لوله‌ها را تاباکوس می‌نامیدند. در واقع بومی‌ها توتون را در برگ‌های ذرت می‌ریختند و از آن استفاده می‌کردند. 

 

سپس ‌پرتغال، نخستین کشور اروپایی بود که این گیاه را از قاره آمریکا به دیگر کشورهای اروپایی روانه ساخت. در سال ۱۵۶۰ میلادی ژان نیکوت،‌‌ ‌سفیر فرانسه در پرتغال‌، مقداری بذر توتون به رسم هدیه برای ملکه فرانسه فرستاد که‌ آن را ‌به همین مناسبت، “نیکوتیانا” (Nicotiana) نام‌گذاری کردند. بذر توتون پس از ورود به انگلستان و اسپانیا، توسط دریانوردان انگلیسی به کشورهای‌ ‌شرقی نظیر ترکیه، یونان، مصر، سوریه، چین و ژاپن راه یافت.

 

ایرانی‌ها با خلاقیت خود ابزارهای استعمال توتون و تنباکو را تغییر دادند و به جای پیپ، چپق های دسته‌بلندی درست کردند و ساخت آن را با ذوق و هنر ایرانی درهم‌آمیختند. بنا به نوشته سیریل الگود، اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود.

 

برآورد شده است که حدود سه دهه بعد از ورود پرتقالی‌ها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج یافت. تاورنیه بعد از شرحی مختصر در مورد ساختمان و نحوه عملکرد قلیان نوشت: «ایرانیان زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می‌رساند. می‌گویند اگر تنباکو نداشتیم، چطور ممکن بود حال خوبی داشته باشیم.»

در این دوران، شاه صفی خود چپق می‌کشید و در این زمان شغلی در دربار به نام قلیان‌دار یا چپق‌دار وجود داشت. در این زمان توتون ایران به هند نیز صادر می‌شد.

 

بنابراین چپق و قلیان هر دو در نیمه اول قرن دهم هجری در ایران رواج پیدا کردند. در زمان شاه عباس، وی تلاش‌هایی برای محدود کردن استعمال قلیان انجام داد. مثلا یک بار هنگامی که در سفر به گرجستان دانست که سربازان او پول خود را صرف دخانیات می‌کنند، توتون و تنباکو را به همراه تاجرانی که آن ها را به اردوی او آورده بودند، یکجا سوزاند و بینی و لب سربازان خاطی را برید!

بعد از سقوط صفویه، شاهان زندیه و قاجاریه همچنان به این بلا گرفتار بودند. شاهان قاجار در مراسم ویژه سلام، مراسم قلیان سلام داشتند. بزرگان و علما هم برای خود قلیانچی داشتند. 

 

تاریخچه ورود سیگار به ایران

 

سیگار اولین بار در دهه ۱۸۶۰ وارد کشور ما ایران شد، به احتمال زیاد به وسیله سربازان و بازرگانان روسی و ترک که در ایران مستقر بودند وارد شد. در ابتدا افرادی سیگار مصرف می کردند که بسیار ثروتمند بودن و می خواستند از اروپایی ها تقلید نمایند. این افراد اغلب با جامعه مهاجران اروپایی در شهرهای شمال ایران روابط منظمی داشتند.

در سال ۱۸۶۹ که تبریز مرکز تجاری برای نفوذ ترکیه و روسیه در ایران محسوب می شد، حدود ۳۵۰ فروشگاه سیگار فروشی وجود داشت. 

 

همچنین کشت خانگی تنباکوی سیگار در سال ۱۸۷۶ در استان های شمالی یعنی گیلان و مازندران شروع شد. سرمایه دارن روسی تا سال ۱۸۹۰ تاسیسات تولیدی مختلفی را در رشت تاسیس نمودند. با توجه به اسناد انگلیس، محصولات تولید شده در کارخانه‌های گیلان برای سلیقه‌های اروپایی بسیار مرغوب بود. 

 

بذر توتون سیگارت در سال ۱۲۵۱ و به توصیه “محمدخان ناصرالملک همدانی فرمانفرما” و توسط “دکتر استپان هاراطونیانس” که در گیلان به نام “حکیم فانوس” مشهور بود، به ایران وارد شده است. بذر این توتون از نوع “سامسون” ابتدا در گیلان کشت شد و سپس توسط شخصی به نام “کوسیس”، به مازندران برده و در اطراف بابُل کشت گردید. کشت این بذر به تدریج به گرگان (‌استرآباد) و ارومیه رسید. در حال حاضر توتون سیگارت در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و کردستان و توتون چپق در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه و تنباکو در استان‌های اصفهان، فارس، بوشهر، خراسان و شاهرود کشت می‌شود. ‌