اندوه شيرين

شيرين مهدوي دختر ابراهيم مهدوي، نواده آقارضا رئيس التجار خراساني و نتيجه حاج ميزرا ابوالقاسم ملك التجار اصفهاني است كه جد او به همراه اجداد خاندان امين الضرب، هر دو به حاج مهدي صراف اصفهاني مي رسد. بنابراين هم خود او و هم فرزندان امين الضرب، نام فاميلي «مهدوي» را از همين حاج مهدي صراف گرفته اند.

خاندان تاجر مسلك مهدوي، از اواسط دوره رضاشاه پهلوي كه تجارت خارجي، دولتي شد و رابطه تجار با دولت شكرآب شد، عطاي تجارت را به لقايش بخشيدند و به فعاليت هاي علمي و دانشگاهي روي آوردند و البته اغلب آنها در خارج از كشور سكونت گزيدند.

پدر شيرين مهدوي از رجال سياسي دوره پهلوي دوم به حساب مي آمد كه دوبار وزير كشاورزي شد. از همين خاندان، فريدون مهدوي نواده محمدحسين امين الضرب هم مدتي وزير بازرگاني دولت هويدا شد و به خاطر تورم و رشد قيمت هاي سال 54 با سرمايه داران درافتاد و دست آخر مثل خود هويدا براي آرام كردن جامعه متشنج در آستانه وقوع انقلاب 57، به زندان افتاد كه اگر فرار نكرده بود، سرنوشت متفاوت تري از هويدا نمي يافت

شيرين مهدوي اما مثل هيچ كدام از اجدادش نشد و از همان دوران جواني سر در كتاب فرو برد. دكترايش را در رشته علوم اقتصادي و سياسي از لندن گرفت و تاپايان عمر در دانشگاه يوتاي آمريكا تدريس و تحقيق كرد. خيلي خبري و عكسي از او منتشر نمي شد. فقط هر از گاهي، مقاله اي و كتابي از او انتشار مي يافت و اسباب لذت مخاطبان و مشتاقانش را فراهم مي ساخت.

حوزه تخصصي تحقيقات او، تاريخ اجتماعي و اقتصادي دوره قاجار بود. جزئياتي از زندگي مردم عادي عصر قاجار را به رشته تحرير در آورد كه نمونه و نظير ندارد. از آن دست مقالاتي مي نوشت كه اگر شروع به خواندن مي كردي، بايد تا آخر مي رفتي. چيزهايي را از آن عصر تاريك ديده بود كه از چشم اغلب محققان داخلي و خارجي پنهان مانده بود.

يكي از آثار ارزشمند شيرين مهدوي در زمينه تاريخ اقتصادي، نگارش زندگي نامه محمد حسن امين الضرب، تاجر و صنعتگر بزرگ دوره قاجاريه بود كه او را بايد نخستين كارآفرين ايراني به مفهوم جديد ناميد. امين الضرب احتمالا تنها ايراني مشهور دوره قاجار است كه دستش در جيب خودش بود و با پول خودش به اروپا سفر كرد و آنطوري كه دوست داشت زندگي كرد و مرد.

مهدوي اگرچه با امين الضرب نسبت خويشاوندي داشت اما با استفاده از اسناد فراواني كه در اختيار داشت، زندگي نامه امين الضرب را طوري نوشت كه مي تواند الگويي براي محققان امروزي در نگارش حرفه اي و بي طرفانه زندگي نامه تجار و صاحبان صنايع كشور باشد. كتاب او فقط زندگي نامه نيست؛ گويي امين الضرب را از درون تاريخ قاجار بيرون كشيده بود تا به هواي او، زمانه و جامعه عصر بي خبري را تشريح كند.

مهدوي با تمركز بر زندگي امين الضرب آنهم در مقطعي كه آغاز ادغام اقتصاد سنتي ايران در اقتصاد جهاني است، نشان مي دهد كه چطور يك تاجر و سرمايه دار با وجدان ايراني، براي انجام و استمرار امورات شغلي خود، مجبور است با دنيايي از پارادوكس ها و تناقضات و تعارضات زندگي كند وگرنه با اندكي غفلت و صداقت، ممكن است همه چيزش را از كف بدهد!

امين الضربي كه شيرين مهدوي ترسيم مي كند، نمونه واقعي يك انسان ايراني در دوراهي سنت و مدرنيته است؛ كسي است كه پيشرفت هاي غرب را ديده و تحسين مي كند اما در باره ريشه اصلي آن ترقي حرفي نمي زند، معتمد ناصرالدين شاه قاجار است اما از اصلاحات سيد جمال الدين اسد آبادي هم حمايت مي كند، از استبداد و زورگويي و مصادره اموال مي نالد اما در هنگامه خطر پشت سر امين السلطان مستبد پناه مي گيرد امتياز نامه هاي خارجي را نكوهش مي كند اما مي كوشد تا از هر امتيازنامه اي، سود تجاري خودش را داشته باشد . خلاصه امين الضرب ها در يك اتفاق نادر تاريخي، همزمان دوست قاجارها و يار مشروطه خواهان بودند!

شيرين مهدوي در اين كتاب و ديگر آثارش، نشان مي دهد كه گاه اتفاقاتي بسيار بي ربط، چگونه مسير جامعه ايران را تغيير داده است. مثلا عبور خطوط تلگراف توسط انگليسي ها از ايران، اساسا براي كنترل شورش هاي هند بود اما همين وسيله سبب گسترش ارتباطات در درون جامعه ايران شد و از طريق صدور و ارسال سريع تلگراف ها و بيانيه ها، زمينه ساز جوش و خروش و جنبش ايرانيان و در نهايت وقوع انقلاب مشروطيت شد.

گه بوَد کز حکیمِ روشن‌رای، برنیاید درست تدبیری
گاه باشد که کودکی نادان، به غلط بر هدف زنَد تیری