تاریخچه «قورخانه» ؛ نخستین مرکز مهمات سازی در ایران

قورخانه یک واژه ترکی و در لغت به معنای کارخانه اسلحه سازی می‌باشد و در زبان پادشاهان قاجار که خود اصالتا ترک بودند، بدین نام خوانده شده ، زرادخانه که نام فارسی قورخانه است، از ریشه فارسی زره ، یا زره خانه گرفته شده ، تخشا نیز به معنی کوشنده است اما تخشایی به معنی کارخانة اسلحه سازی است. جبه در مغولی به معنی زره بوده که به مرور زمان به جیبه خانه و جباخانه تغییر پیدا کرده است.
* این بنا در فهرست آثار ملی ایران به نام «بنای سردر قورخانه تهران» ثبت ملی شده است.

ناصرالدین شاه به همراه دارالخلافه در کنار قورخانه تهران

دوران و بانی اثر سردر قورخانه : در دوران قاجار به دست فتحعلی شاه پایه گذاری و در زمان ناصرالدین شاه بنا شد و در دوران پهلوی و به دست رضا شاه رونق گرفت و با روی کار آمدن محمدرضا شاه به فراموشی سپرده شد و در دوران جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۹ از وزارت دفاع به شهرداری واگذار و در نهایت امر در سال ۱۳۸۳ به عنوان ورودی ایستگاه مترو مورد استفاده قرار گرفت.
امکان بازدید : دارد
پیشینه و تاریخچه سردر قورخانه : می گویند ؛ قورخانه در دوران قاجار به دست فتحعلی شاه و در زمان جنگ ایران و روس پایه گذاری شده است و در زمان ناصرالدین شاه دستور ساخت آن در شمال دارالخلافه (کاخ گلستان)‌ صادر شده بود و وزیری نیز برای مدیریت قورخانه در نظر گرفته می شد به نام «وزیر قورخانه مبارکه»

درون کارخانه اسلحه سازی (قورخانه تهران)

می گویند در زمان ناصرالدین شاه وظیفه قورخانه تهیه سلاح و مهمات جنگی نبود و بیشتر تولید وسایل آتش‌بازی و فشفشه جهت نمایش شب‌های اعیاد و جشن‌های مذهبی و ملی را بر عهده داشت. ناصر نجمی در کتاب دارالخلافه ناصری درباره کاربرد قورخانه در عصر ناصرالدین شاه قاجار می‌نویسد:

گرچه کار و وظیفه اصلی قورخانه، ساختن اسلحه و مهمات و ساز و برگ جنگی بود، امّا کمتر اثری از ساخت آنها به چشم می‌خورد و تنها فعالیتش بیشتر، تهیه وسایل آتشبازی بود که این وسایل جهت نمایش شب‌های اعیاد و جشن‌های مذهبی و ملی و امثال آن، به کار می‌آمدند. از جمله این قبیل موارد که در قورخانه تولید می‌شد، تابلوهایی از پرچم و مشابه آن بود، که از لوله‌های باروت درست می‌شد. همچنین فشفشه و ترقه و خمپاره که در آن زمان بدان قمباره می‌گفتند، و نیز کوزه و پاچه خیزک، از دیگر تولیدات قورخانه بود. گفته می‌شد که تولید این قبیل وسایل تفریح و آتشبازی، وقت کارکنان قورخانه را بی جهت اشغال می‌کرد و آنان را از وظایف اصلی خود که ساخت سلاح و مهمات برای نیروی نظامی ایران بود، بازمی‌داشت.

از قورخانه، در عصر ناصری استفاده های دیگری نیز می شده ، از جمله مجسمه معروف ناصرالدین شاه واقع در باغشاه تهران، که وی را سوار بر اسب قوی هیکل و تنومندی که یک دستش از زمین بلند شده بود، نشان می‌داد، در همین محل ریخته شده‌است.

ناصرالدین شاه در کنار مجسمه خودش که در قورخانه ریخته گری شده بود

در روزنامه شرف سال ۵، شماره ۵۰، ربیع‌الثانی ۱۳۰۴ قمری در صفحات ۱ و ۲ در این مورد چنین آمده است:

برحسب دستورالعمل جناب اقبال‌السلطنه وزیر قورخانه مباركه مجسمه‌ای از تمثال … بندگان اقدس … تقریباً به اندازه جسم و هیكل … مبارك سواره با لباس رسمی ساخته و ریخته‌اند كه از حیث صنعت ریخته‌‌گری و علم نقاشی و تناسب اعضا و دقایق اوستادی در این فن مخصوص مجسمه‌سازی بهتر از آن به تصویر نمی‌آید، مانند كارهای خوب اساتید اروپا ساخت و حال آن كه اوستادان و صنعتگران این مجسمه تماماً ایرانی هستند.

نکته اول: درج نامهٔ یک کارگر قورخانه در روزنامهٔ حقیقت  باعث توقیف روزنامه و در نهایت استعفای مشیرالدوله پیرنیا شد.
در سال ۱۲۹۰ ه خورشیدی برخی ساز ناسازگاری را با دولت داشتند و دولت بر آن شد که چند استادکار خارجی جهت خدمت در قورخانه استخدام نماید. این اسلحه‌سازان عمدتاً از اتباع کشورهای مختلف اروپایی، و مخصوصا مهندسین و استادکاران آلمانی که بیشترین نقش را در احیاء قورخانه تهران ایفا نمودند.

گرهارد هارتمن با متخصصین همکار آلمانی در قورخانه تهران

در بهمن ۱۲۸۹ ه خورشیدی «مسیو هازه» آلمانی با سالی ۲۶۰۰ تومان مسئول ساخت اسلحه در قورخانه و آموزش ساخت سلاح به ایرانیان بود ، سپس در مهر ماه ۱۲۹۰ه خورشیدی «مسیو بوتن» بعنوان مهندس در وزارت جنگ و قورخانه تهران استخدام شد و بعد از آنها «گرهارد هارتمن» از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۰ اداره قورخانه را به عهده داشت. در زمان او به سفارش رضاشاه نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ ساله فقیر و غالبا یتیم در قورخانه آموزش دیده و کار می کردند با این نگاه که اینها انگیزه دارند و آینده ایران را می سازند. البته کارگران بعد از دوره کارآموزی در قورخانه به آلمان فرستاده می شدند.

در این اواخر مدیریت قورخانه تهران به سید احمد میرسپاسی ( سید احمد لیستر) که راننده احمد شاه و رضا شاه بود رسید.
نکته دوم: در ماه‌های آخر سال ۱۳۱۸ه خ رضاشاه دستور داد تا مقدمات تأسیس رادیو در ایران فراهم شود و این مهم را به عهده سازمان پرورش افکار گذارد؛ و عمارتی که در شمال قورخانه بود و متعلق به احمد لیسر به دبیرخانه سازمان پرورش افکار اختصاص یافت .
نکته سوم : ابوالحسن صبا در قورخانه کار می کرد ، اما با توجه به علاقه ای که به موسیقی داشت و ارتباطی که با احمد لیستر گرفت توانست ، در رادیو مشغول به کار موسیقی شود.

صنایع نظامی ایران تحت عنوان قورخانه در سال ۱۳۰۴ ه خورشیدی و در زمان رضاشاه با تولید تفنگ برنو در قورخانه تهران فعالیت خود را آغاز نمود و در سال ۱۳۲۰ اداره تسلیحات در محل مهماتسازی قورخانه تاسیس شد و حدود ۶ سال بعد کارخانه مسلسل سازی در خیابان پیروزی به عنوان اداره مرکزی تسلیحات راه اندازی گردید.

نکته چهارم :‌ در سال ۱۳۱۸ قورخانه تهران توسط سازمان فداییان فرقه دموکرات آذربایجان به آتش کشیده شد.
از سال ۱۳۴۰ ساختار اداری تسلیحات دگرگون و به سازمان صنایع نظامی تغییر نام داد و از بنای قورخانه تنها به عنوان کارخانه ریخته گری استفاده می شد و ساختمان رها شده بود. در خرداد ماه سال ۱۳۵۹ ساختمان قورخانه از طرف وزارت دفاع به صورت بلاعوض به شهرداری واگذار و ادوات قورخانه به کارخانه سرخه حصار منتقل شد.

از سال ۱۳۵۹ قورخانه تهران و ساختمانهای باقیمانده از آن و همینطور سردر و درب فلزی ، رفته رفته و با گذشت زمان ارزش تاریخی و فرهنگی یافته بود. سال ۱۳۷۵ عملیات عمرانی مترو و تخریب برخی از ساختمانهای قورخانه شروع شد ، سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۶ سردر قورخانه را در سیاهه آثار ملی ایران به ثبت رساند و سردر قورخانه تبدیل به ایستگاه ورودی و خروجی مترو میدان امام خمینی شد و ساختمان آن شد ستاد اشیاء پیدا شده در مترو !!
چه داستانهایی داشت این کارخانه اسلحه سازی!!

مشخصات و معماری سردر قورخانه تهران:
بخش عمده‌ای از بنای قورخانه تهران به علت عدم نگهداری فرسوده و بخشی هم توسط شرکت مترو تخریب شده بود و تنها  سردر و یک دیواره ۸۰ متری در دو طرف سردر قورخانه باقی مانده بود (دیواری ۴۵ متری در سمت جنوب سردر قورخانه و دیواری ۲۵ متری در شمال سردر قورخانه)
نکته پنجم: متاسفانه قسمتی از دیواره قورخانه در قسمت شمالی واقع در خیابان امام خمینی که در امتداد حصار قورخانه بوده و در زمان قاجار بنا شده ، در زمان ثبت اثر در سند ثبتی «سردر قورخانه» گنجانده نشده است و هر لحظه امکان تخریب آن با توجه به اینکه در سند ثبتی به آن اشاره نشده است وجود دارد.

سردر قورخانه بنایی است ترکیبی از دو حجم با دو سطح مختلف ، قسمت میانی و اصلی آن به ارتفاع دو طبقه با پلان تقریبا مستطیل می باشد که روی محور اصلی ورودی ، دالانی به ارتفاع حدود ۴ متر از زیر این حجم گذشته است (ورودی مترو) قسمت فوقانی سردر قورخانه ، با اتاق داخل آن مانند پل ارتباطی طرفین سردر در طبقه دوم ، عمل می کند.

سردر ورودی از طرف خیابان خیام با عقب رفتگی چند ضلعی در پلان ، جلو خانی را به وجود آورده است که دالان مزبور از انتهای این جلوخان به طرف داخل شروع می شود و در همکف و در طرفین دالان ، دو اتاق هم عرض با دالان قرار دارد که در زمان خود اطاق تفتیش (جنوبی) و اطاق کشیک (شمالی) بوده اند. حجم کوتاه بنای ورودی در ۲ طرف شامل اطاقهای تفتیش و تلفنخانه بوده است.

در نماهای این بنا ، فقط پنجره های بزرگ یکشان در نمای داخلی و ۸ پنجره کوچک نورگیر در نمای شمالی ، جنوبی و شرقی طبقه فوقانی سردر وجود داشته است.

نکته ششم: بنای سردر قورخانه به غیر از دالان اصلی ، هیچ بازشو و پنجره ای به خیابان نداشته و ندارد ! و این از خصوصیات بارز معماری امنیتی ساختمانهای نظامی است. سازه کل ساختمان سردر قورخانه دیوار باربر و تیرچوبی است.

در قسمت جلو خان ورودی آجرکاری های زیبایی به چشم می خورد از تلفیق آجر با سنگ در نمای ورودی و ازاره سنگ برجسته

تزئیات دیواره های سردر قورخانه:
نماسازی بکار رفته روی دیواره های قورخانه به صورت قاب های آجری بوده که در هر قاب دو لوزی با نمای گچی در متن آجری دیوار قرار دارد و حد فاصل قابها ، ستونهای آجری مسطح با ارتفاع بیشتر از دویار قرار دارند ، که سرستونهایی هرمی شکل با آجر برجسته ، به هر یک از این ستونها در نما خاتمه یافته است.

پیش تر در این قابها نقوش اسلحه  بوده که به مرور زمان از بین رفت و در نهایت  ….. بهتر است این خبر را مطالعه فرمائید.
درب قورخانه که توسط استاد محمد علی کرمانی ساخته شده ، مزین به انواع سلاح ها است که نگاه کنجکاو خیلی را به خود جلب خواهد کرد.

نکته هفتم: دروازه های دروازه باغ ملی در قورخانه تهران ریخته گری و توسط استاد محمد علی کرمانی ساخته شده است.