ایرج اعتصام؛ معمار پارک ها و خانه ها از خاور تا باختر

ایرنا سال ها پیش در گفتگو با پروفسور ایرج اعتصام، معمار، شهرساز و هنرشناس شهیر ایرانی:

“معماری معاصر ایران شناخته شده نیست و از دوره قاجار تا به امروز تحت تاثیر معماری معاصر غرب بوده و اکنون نیز این گونه است.”

پروفسور ˈایرج اعتصامˈ شامگاه شنبه که در آیین بزرگداشت خود در تالار فخرالدین اسعد گرگانی در گرگان با نام ˈشب اعتصامˈ سخن می گفت، افزود: مدارکی داشتم که دال بر این بوده که از دو قرن پیش و همزمان با شکل گیری اروپا، این نوع معماری نیز بطور مداوم اثر خود را داشته است.

به گفته وی، آنچه مسلم است معماری معاصر در ایران از دوره قاجار و ناصر الدین شاه و صدر اعظم آن امیر کبیر آغاز شده است. اثرات اقدامات اجرایی معماری معاصر ایران در حقیقت در دوره پهلوی محقق می شود و 150 سال است که آثار ارزنده ای دارد.

انقلاب صنعتی اروپا در قرن 19 که عامل اصلی معماری و شهرسازی اروپا و خاستگاه معماری نوین است با دوره قاجار در ایران همزمان است. پس از سلطنت آقا محمد خان قاجار و بعد سایر پادشاهان قاجار نیز این نوع معماری را داشتند و به سلطنت طولانی ناصرالدین شاه که می رسیم یکی از نمونه های برجسته و مهم آن دوره، ساختمانی است در لندن به نام «قصر بلورین» که نمونه کاملی از معماری مدرن در معماری معاصر اروپاست.

این مساله به دلیل آن است که در آن زمان یعنی در سال 1851 در لندن، سبک نئو کلاسیک و التقاطی در جریان بوده و در همین مدت است که امیر کبیر، ناصر الدین شاه را تشویق به سفرهایی به نام «سفرهای سرنوشت ساز» می کند و پایه های فلسفی و اجتماعی معماری نوین ریخته می شود.

به گفته پروفسور اعتصام، اثرات این نوع معماری در دوره پهلوی اول بروز می یابد و در معماری به دلیل اینکه نتوانسته بودند مانند عوض کردن لباس، تکنولوژی ساختمان را بیاورند، مجبور به استفاده از همان تکنولوژی قدیم شدند. به همین ترتیب، تغییراتی در فرم ساختمان ها وجود دارد و با تمام این اوصاف، ساختمان به صورت قدیمی و سنتی خود باقی می ماند و احجام نامانوس را در این دوره نمی بینیم. اما این حس نوجویانه در مردم ایجاد می شود و معماری قاجار با این همه نو آوری ها، تکنولوژی قدیمی خود و تزئینات قدیمی خود را دارد.

در دوره پهلوی از سال 1300 تا 1320 و همزمان با خاتمه جنگ جهانی اول و زمان سقوط رضا شاه و در دو دهه سلطنت رضا شاه، معماری ایران جهات تازه ای می گیرد و تحت تاثیر مستقیم معماری غرب است و تجارب معماری اروپا در ایران با قدرت هرچه تمام تر گسترش می یابد. در این زمان، ساختمان های اداری در تهران و در شهرهای مختلف ساخته می شود که این مدل در اروپا و انگلیس «مرکز اداری» گفته می شود و در گرگان نیز اینگونه مراکز وجود دارد.

پروفسور اعتصام، در معماری این دوره شش سبک را قابل شناسایی می داند: این شش سبک شامل معماری مدرن اروپایی آلمان، معماری نئو کلاسیک ایران، معماری کلاسیک اروپا، معماری التقاطی، معماری شبه مستعمراتی و ادامه سبک معماری قاجاری است. بعد از جنگ جهانی دوم و اشغال ایران و تبعید رضاشاه، رکود ساختمانی پدید می آید.

در طول سال های 1320 تا 1357 دوران متنوعی داریم و معماری اروپا و آمریکا از مدرنیزم اولیه به اوج مدرنیزم ارتقا می یابد و بعد افول سبک مدرنیسم و پیدایش پست مدرنیسم است که در این سه دوره نیز معماری ایران تحت تاثیر معماری غرب است. آموزش رسمی معماری در ایران نیز همزمان با اوج معماری در اروپا شکل گرفت و ایران در دوره 37 ساله بررسی شده از تمام سبک های اروپایی و آمریکایی تقلید کرد.

از طرح‌ها و پروژه‌هایی دکتر اعتصام می‌توان به مجموعه شاه چراغ، شیراز- پردیسه دانشگاه سیستان و بلوچستان- پارک، تهران / شهر جدید لتیان، تهران- مجموعه‌های جهانگردی محلات، سرعین اردبیل، لاهیجان- طرح اولیه مجموعه سن تروپه، جنوب فرانسه- مجموعه‌های مسکونی و خانه‌های ویلایی در سیاتل، سن خوزه، سن فرانسیسکو، لی آنجلس، آمریکا- مجموعه هفت بلوک اداری در بل ویو، واشینگتن- مجموعه ساختمانی حجاج در مدینه منوره، عربستان سعودی و… اشاره کرد.

از تألیف ایشان هم می‌توان به ترجمه کتاب عقاب دو سر، از گذشته تا آینده اسکان بشر اثر کنستانتین دکسپادیس، سال ۱۳۷۷، ترجمه کتاب معماری اسلامی، فرم، عملکرد و معنی اثر رابرت هیلن براند، سال ۱۳۷۷ و مقالات متعدد در مجلات تخصصی داخلی و خارجی و.. اشاره کرد.