تاریخ به‌کارگیری لعل و گوهر در ایران

کتاب ملی ما، شاهنامه فردوسی پر از نام گوهرها و زیورهای گوناگون است که نیاکان ما آنها را شناخته و به‌کار می‌برده‌اند.

پیدایش شاهنشاهی‌های بزرگ و نیرومند و تشکیل دربارهای با شکوه و ثروتمند در طول تاریخ ایران، باعث گرد آمدن گوهرهای گرانبها و نایاب در گنجینه‌های ایران گردیده و گوهرشناسی و گوهرتراشی و گوهرنشانی همواره در این سرزمین رواج داشته و مورد توجه خاص مردم بوده است.

نگاهی به نام گوهرنامه‌هایی که در سده‌های گوناگون به نام شاهان و نامداران ایران نوشته و تألیف گردیده است و همچنین نمونه‌ها و آثار فراوان از گوهرها و سنگ‌های قیمتی که در موزه‌ها نگهداری می‌شود، بهترین گواه این توجه و علاقه است.

هنوز هم مردم ایران از هر طبقه و صنف علاقه خود را به زیورها و گوهرها از دست نداده و هر یک به فراخور وسیله‌ای زینتی چون انگشتری و امثال آن را مورد استفاده قرار می‌دهند.

به‌طوریکه هنوز یکی از ضروریات مراسم زناشویی در ایران تهیه گوهرهای قیمتی است، حتی اگر تنها یک حلقه باشد.

هرچند هم اکنون به خاطر مسائل اقتصادی – اجتماعی تمایل به خرید گوهر کمتر شده و بیشتر به طلا روی آورده شده است.

تعدادی از گوهرهایی که در ایران مرسوم بوده است به شرح زیر می باشد:

فیروزه
به علت معروفیت فیروزه نیشابور و قدمت استفاده از این کانی در ایران در هر نقطه‌ای از جهان، واژه فیروزه با نام ایران همراه است.

فیروزه یکی از سنگ‌های گرانبهاست که عهد باستان در ایران شناخته شده و از معدن نیشابور استخراج می‌شده است. برخی از کتب جواهر، کشف آن را به حضرت اسحاق نسبت داده‌اند.

از کتیبه بنیاد کاخ داریوش کبیر در شوش معلوم می‌شود که در آن تاریخ فیروزه اخشایین نامیده می‌شده و از خوارزم برای زینت‌آلات کاخ آورده شده بود.

لاجورد
لاجورد یکی از سنگ‎های نیمه‎قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته ‎شده ‎بود. قدیمی‎ترین سند تاریخی که در آن اشاره به نام لاجورد ایران شده‎، کتیبه‎های آشوری است.

ابودلف (معدن‎شناس عرب) که در سال ۴۴۲ هجری از دماوند و پیرامون آن دیدن نموده، در سفرنامه خود، در مورد لاجورد اطراف دماوند موردی را بیان ننموده‎است.

در دوره هخامنشی، لاجورد را کبوتکه می‎نامیدند و در کتیبه تاریخی بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش از آن نام برده‎ شده ‎است.

یاقوت  
یاقوت‎ واژه‎ای است فراگیر و همه گونه‎های کرندوم متبلور، نزد کانی‎شناسان ایران کهن، سنگی ارزشمند و در زمره گرامی‎ترین و شریف‎ترین گوهرها بوده ‎است. در مورد این گوهر بیش از سایر گوهرها نوشته برجای‎ مانده‎ است. گمان بر این است که از دوره پیش از اسلام، این گوهر در ایران، جایگاهی وزین داشته ‎است. از سلمان فارسی نقل می‎کنند که گفته است: «خداوند یاقوت را در نوروز برای زینت مردمان بیافرید و زبرجد را در روز مهرجان و این دو روز را بر سایر ایام سال فضیلت ‎داد، چنانکه یاقوت و زبرجد را بر سایر جواهرات.» در فرهنگ‎های پارسی مانند فرهنگ دهخدا آمده که کلمه یاقوت از یونان آمده ‎است. درحالی‎که به نظر می‎رسد عرب‎ها یاقوت را از کلمه یاکند پارسی گرفته باشند.
گارنت
گارنت در بسیاری از سنگ‌های دگرگونی ایران یافت می‌شود از جمله: در شیست‎های میکادار منطقه خلج ‎مشهد آلماندن همراه با استارولیت یافت می‎شود. در شیست‎های میکادار جاده بین همدان و ملایر (حواشی زمان آباد) آلماندن با آندالوزیت همراه است. در اسکارن‎های متورق تنگ‎حنا در نیریز فارس نمونه‎های درشتی از آن دیده می‎شود. در منطقه کوه‌گبری رفسنجان بلورهای گارنت، به طور معمول از نوع آندرادیت و گروسولار هستند. برخی از بلورهای سبزرنگ حاوی ۱.۵ درصد کرم هستند، بنابراین از نوع دمانتوئیدی می‎باشند که جهت تزیین استفاده می‎شوند.

زیرکُن

در برخی از آپلیت‎هایی که توده گرانیتی الوند را در دره عباس‎آباد قطع می‎کنند، بلورهای زیرکن با چشم غیر مسلح قابل تشخیص‎است. گمان می‎رود که زیرکن ریشه ایرانی داشته‎ باشد، بلورهای زیبای زیرکن رنگ زرد و همسان زر دارند و در فارسی به آن زرگون گفته می‎شده‎ است. زرگون از ایران به کشورهای دیگر رفته و این نام در زبان‎های دیگر به زیرکن تبدیل ‎شده ‎است.
فلوریت
در ایران کانسارهای فلوریت زیادی وجود دارد که در پاره‌ای از آنها بلورهای فلوریت رنگی زیبا و شفاف و بی‌رنگ به‌دست می‌آید. نمونه‌‌وار پاره‌ای بلورهای فلوریت که از کانسار پاچی‌مینا (در نزدیکی سوادکوه) به‌دست می‌آیند بسیار زیبا هستند و گوهرتراش می‌تواند گوهرهای زیبایی از‌ آنها بسازد. همچنین کانسار کمرمهدی در طبس و قهرآباد در سقز بلورهای جالب توجهی دارند که دارای ارزش گوهری است. گاهی در پاره‌ای از رگه‌های معدنی با منشأ هیدروترمال کانسارهای سرب و روی، باریت نیز بلورهای فلویت زیبا یافت می‌شود.

مروارید
مراکز صید مروارید در گذشته فقط به ساحل های دریاهای آب گرم محدود می‌شد وخلیج فارس یکی از مهمترین این مراکز بوده است. بهترین و بارورترین منطقه برای صید مروارید در خلیج فارس حوضه‌ای است که حدود ۲۴۰ تا ۳۲۰ کیلومتر از سواحل کشورهای عربی فاصله داشت. بیش از دو هزار سال است که مروارید در خلیج فارس صید می‌شود.
شگفتا کار روزگار مردم کشوری که از همان آغاز تاریخ خود با گوهرها و زیورهای گوناگون آشنا بوده‎اند و با کار بر روی آنها چه هنرنمایی‎ها که نکردند. ستون‎های عمارت و تخت و تاج امیرانش با گوهرها آراسته می‎شدند تا امیران، سفیران، نخبگان دیگر ملل در مراودت‎ها و همنشینی‎ها، داد و ستدها و بستن عهد نامه‎ها جایگاه آنها را شناسند. خود بدانند که پای از گلیم چگونه دراز کنند. گوهرهایی که دختران زیبای ایرانی بر سر و گردن خود می‎آویختند (هنوز گاه می‎آویزند)، زنان و دختران باخترنشین از زبان تاریخ‌نویسان و جهانگردان خود آگاه می‎شدند و آرزوی دیدن آنها را داشتند. اما امروز گوهرشناسی و فنون وابسته و رشد دادن بلور به عنوان یکی از رشته‎های تخصصی در دانشگاه‎های باختر زمین سال‌هاست که پاگرفته و فارغ‌التحصیلان دکترای آن وارد بازار کار شده‎اند. هر ساله چندین نمایشگاه و کنگره برگزار می‌کنند. این واقعیت‌ها نشان می‌دهد که صنعت سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها می‌تواند بخش درخور توجهی از اقتصاد کشور ما باشد. با ژرف‌اندیشی به ویژگی‎های هنری، ذوقی، اقتصادی درباره گوهرها می‎توان گفت که بازار گوهرها در آینده نیز رونق خود را خواهد داشت و ما نیز باید با ژرف‌نگری و تخصصی به آنها بنگریم و برای آینده برنامه‌ریزی نماییم.

سال‎ها باید که تا یک سنگ اصلی زآفتاب        لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندریمن”            سنایی”

*منصور قربانی، رییس انجمن زمین‌شناسی ایران، نماینده قطب گوهرسنگ‌ها در دانشگاه شهید بهشتی