سه دهه پس از پوپر؛ فیلسوفی که به ما آموخت چگونه در علم و سیاست خطا نکنیم

دفاع از علم در برابر شبه علم

سیر فکری او، که از حلقه وین آغاز شد و در مدرسه اقتصاد لندن به اوج رسید. پوپر در وین و در بحبوحه سیطره پوزیتیویسم منطقی، نخستین جرقه‌های فکری خود را در تقابل با این مکتب به نمایش گذاشت. او برخلاف پوزیتیویست‌ها که بر اصل تاییدپذیری به عنوان معیار معناداری گزاره‌ها پای می‌فشردند، معیار ابطال‌پذیری را به عنوان خط تمایز میان علم و شبه‌علم پیشنهاد کرد.

از دیدگاه پوپر، قدرت یک نظریه علمی نه در توانایی آن برای تایید شدن توسط مشاهدات مکرر، بلکه در قابلیت آن برای در معرض آزمون‌های سخت و ابطال قرار گرفتن، نهفته است. نظریه‌ای که نتوان هیچ آزمون ممکنی برای رد آن تصور کرد، اساساً علمی نیست. این نگرش که در کتاب بنیادین او، منطق اکتشاف علمی (۱۹۳۴)، به تفصیل شرح داده شده، انقلابی در فهم ماهیت علم و روش علمی ایجاد کرد و از جزم‌اندیشی مبتنی بر استقراء به سوی یک خردگرایی انتقادی و روش قیاسی حرکت کرد.

جامعه باز

در قلب فلسفه سیاسی پوپر مفهوم «جامعه باز» نهفته است. پوپر با الهام از تجربیات خود در فضای سیاسی پرآشوب قرن بیستم، از این ایده دفاع کرد که یک جامعه آزاد و باز که مشخصه آن حکومت دموکراتیک و احترام به حقوق فردی است، بهترین محافظ در برابر تمامیت خواهی است.

جامعه باز، آنطور که پوپر توضیح می‌‌دهد، جامعه‌ای است که در آن شهروندان در ابراز اندیشه و نظر آزادند، می‌توانند اقتدار را به چالش بکشند، و اهداف فردی خود را بدون دخالت بی‌مورد دولت دنبال کنند.

پوپر از جامعه‌ای دفاع می‌کرد که تعادل ظریفی بین آزادی فردی و لزوم محدود کردن کسانی که از آزادی برای تضعیف پایه‌های یک جامعه باز استفاده می‌کنند برقرار کند.

خردگرایی انتقادی و حدود قدرت دولت

فلسفه علم پوپر که به عنوان «عقل گرایی انتقادی» شناخته می‌شود، بر اندیشه سیاسی او نمایان است. تأکید او بر تفکر انتقادی و رد دگماتیسم به شکاکیت نسبت به قدرت متمرکز دولتی تبدیل شد. پوپر نسبت به ایدئولوژی‌های سیاسی که ادعا می‌کردند حقایق نهایی را در اختیار دارند، محتاط بود و استدلال می‌کرد که چنین ایدئولوژی‌هایی اغلب به شکل‌گیری دولت‌های تمامیت‌خواه منجر می‌شوند و اقدامات استبدادی را توجیه می‌کنند.

پوپر در کتاب خود «جامعه باز و دشمنان آن» از ایدئولوژی‌های تاریخ گرایانه و اتوپیایی انتقاد کرد که به دنبال تحمیل بینشی از پیش تعیین شده از جامعه بودند و در عوض از یک سیستم سیاسی که امکان آزمون و خطا، انطباق پذیری و اصلاح اشتباهات را از طریق مسالمت آمیز اجازه می‌دهد دفاع کرد. از نظر پوپر، نقش دولت باید به حمایت از حقوق فردی و حفظ شرایط برای شکوفایی جامعه باز و کثرت گرا محدود شود.

اهمیت مدارا و کثرت گرایی

اصول «مدارا» و «کثرت گرایی» به شدت در نوشته‌های پوپر طنین انداز است. او استدلال می‌کرد که جامعه سالم با تنوع عقاید رشد می‌کند و از این ایده دفاع می‌کرد که برخورد ایده‌ها، به جای سرکوب مخالفان، منجر به پیشرفت می‌شود. پوپر به ضرورت حمایت از حقوق اقلیت‌ها و ایجاد فضایی که در آن دیدگاه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و فلسفی می‌توانند همزیستی داشته باشند، معتقد بود.

طرفداری او از جوامع باز، محدودیت در قدرت دولتی، و اهمیت تفکر انتقادی در تمامی نوشته‌های پوپر دیده می‌شود. میراث پوپر نه تنها بر فلسفه علم تأثیرگذار بوده، بلکه به عنوان یک پایه فکری قانع کننده برای کسانی عمل می‌کند که از آزادی فردی، دموکراسی و پیگیری مستمر دانش در چارچوب یک جامعه باز و مداراگر دفاع می‌کنند.

عضویت در مونت پلرن

پوپر عضو انجمن مونت پلرن نیز بود، انجمنی که در سال 1947 توسط اقتصاددان مشهور فردریش فون هایک تأسیس شد. مونت پلرن انجمنی برای توسعه تفکر لیبرال کلاسیک بود. این انجمن به نام شهر مونت پلرن سوئیس که در آن جلسه افتتاحیه آن برگزار شد، گروه متنوعی از دانشمندان، اقتصاددانان و متفکران متعهد به پژوهش و ترویج اصول آزادی فردی، بازار آزاد و دولت محدود را گرد هم آورد.

انجمن مونت پلرین مأموریت خود را برای بیان اصول لیبرالیسم کلاسیک و تقویت تبادل فکری بین اعضای خود تعیین کرد. بیانیه موسس انجمن بر اهمیت حکومت محدود، حاکمیت قانون، مالکیت خصوصی و حفظ آزادی فردی تاکید کرد. از جمله اعضای این انجمن میلتون فریدمن، کارل پوپر، لودویگ فون میزس، جرج استیگلر، جیمز بوکانان، گری بکر، فرانک نایت، لیونل رابینز، هنری هازلیت، سالوادور د ماداریاگا و مایکل پولانی بودند. اعضای انجمن در بحث‌های سختگیرانه، آرمان‌های لیبرال را پیش بردند.