ضرورت توسعه هماهنگ کشاورزی، صنعت و خدمات

جواد لگزیان- «جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی، صنعت، خدمات)» کتابی از استاد سید حسن مطیعی لنگرودی، استاد جغرافیای دانشگاه می‌کوشد توان‌هاي فضاي اقتصادي ايران و عواملي كه در ايجاد اين توان‌ها مؤثرند را معرفی کند. کتاب با نگرش سیستمی معتقد است توسعه اقتصادي در هر سرزمين، وابسته به كارايي، تلفيق و تركيب بهينه بين بخش‌هاي اقتصاد یعنی كشاورزي، صنعت و خدمات می‌باشد و اتكا به يك بخش اقتصاد براي شكوفايي و پيشرفت، كاري عبث و بيهوده خواهد بود و تاکید دارد اگر كشورهاي كره و ژاپن در تكنولوژي ساخت وسائط نقليه و لوازم برقي به بالاترين سطح تكنولوژي رسيده‌اند، در زمينه توليد محصولات كشاورزي مانند برنج و شير، نيز بالاترين راندمان توليد را كسب کرده‌اند. يعني در توليد محصولات كشاورزي نيز به بالاترين سطح تكنولوژي دست يافته‌اند. بنابراين با كسب تكنولوژي برتر در تمامي بخش‌ها مي‌توان زمينه‌هاي لازم را براي رسيدن به شكوفايي اقتصادي – اجتماعي و رشد و توسعه ميسر ساخت.

کتاب در آغاز با خوش‌بینی بیان می‌دارد: طول سواحل جنوبي ايران – از دهانه اروندكنار تا خليج گواتر – 2043 كيلومتر‌است. اين سواحل موقعيت مناسبي را براي ايران، به‌ويژه در زمينه‌هاي صيادي و حمل‌و‌نقل ايجاد می‌نمايد. در شمال ايران، طول سواحل كشور – از دهانه رودخانه آستارا تا خليج حسينقلي‌خان – برابر 675 كيلومتر‌است كه، موقعيت صيادي و ارتباط با كشورهاي سواحل درياي خزر را سبب می‌گردد. بنابراين، ايران به‌لحاظ موقعيت سواحل جنوبي و شمالي آن، همچنين دارا‌بودن منابع زيرزميني بسيار پرارزش، از موقع نسبي مناسبي برخوردار ‌است. هر‌چند كه نواحي كويري و بياباني، قسمتي از نواحي مركزي و شرقي آن را شامل می‌گردد. اين نواحي نيز به‌لحاظ دارا بودن منابع زيرزميني غني، آفتاب پر‌انرژي، همگام با پيشرفت‌هاي تكنولوژيكي و تخصصي، به ارزش خواهند ‌رسيد.

فصل اول «جغرافیای اقتصادی (کلیات)» از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش نخست شامل تعاريف و مفاهيم جغرافياي اقتصادي و در بخش دوم موقعيت جغرافيايي ايران، موقع رياضي و موقع نسبي كشور به‌همراه نقشه آمده‌ است.

فصل دوم «کشاورزی ایران» ابتدا به سابقه كشاورزي در ايران و سپس به اهميت كشاورزي در اقتصاد ايران، شامل مباحث مربوط به اشتغال‌زايي بخش كشاورزي، سهم كشاورزي در توليد ناخالص داخلي، تأمين نيازهاي مصرفي جمعيت و نيز كسب پشتوانه ارزي براي كشور پرداخته است.

مبحث بعدی توان‌هاي محيط طبيعي كشور در توليد محصولات كشاورزي است. در این بخش درباره انواع خاك‌ها و طبقه‌بندي و استعداد خاك‌هاي ايران و نيز مسائل و مشكلات اراضي كشاورزي ايران؛ منابع آب ايران؛ پراكندگي جغرافيايي و روند بهره‌برداري از آب؛ و جایگاه جنگل و مرتع در توليد و گذران اوقات فراغت جمعيت بحث شده است.

توليدات كشاورزي ايران عنوان بخش دیگری است که در آن درباره توليدات زراعي؛ توليدات باغي؛ دام و طيور؛ شيلات؛ زنبورداري؛ پرورش كرم ابريشم؛ و ارزش اقتصادي توليدات كشاورزي مطالب و داده‌هاي مورد نياز ارائه شده ‌است.

سپس پیرامون صادرات و واردات محصولات كشاورزي؛ قطب‌هاي كشاورزي و مسائل كشاورزي در زمينه سرمايه‌گذاري؛ بازار محصولات كشاورزي؛ مكانيزاسيون كشاورزي؛ راه و حمل‌ونقل در نواحی كشاورزي؛ اعتبارات و اشتغال در كشاورزي؛ تركيب دو بخش صنعت و كشاورزي؛ و جهت‌گيري‌ها و آينده‌نگري بخش كشاورزي ايران بحث شده و داده‌ها و مطالب لازم آمده ‌است.

در فصل سوم «صنایع ایران» پس از تاريخچه صنعت در ايران،  ويژگي‌ها و توان‌ جغرافيايي ايران از ديدگاه توسعه صنعتي شامل نيروي انساني مورد نياز صنايع؛ تأمین سرمایه مورد نیاز صنایع ؛ بازاریابی برای تولیدات صنعتی؛ مواد اولیه و منابع معدنی؛ انرژي؛ و جهت‌دهي و حمايت‌هاي دولتي در بخش صنعت بررسی شده ‌است.

روند توسعه صنعتي و ارزش اقتصادي صنايع ايران در بخش دیگری مورد مطالعه قرار گرفته است. در این بخش درباره  استراتژي توسعه صنعتي؛ ارزش اقتصادي صنايع ايران از منظر سهم صنايع در ارزش افزوده؛ توان اشتغال‌زايي صنايع ايران؛ تأمين ارز از طريق صادرات توليدات صنعتي؛ و تأمين نيازهاي مصرفي جمعيت خواهیم خواند.

در بخش جغرافياي صنعتي ايران، در قسمت صنایع استخراجی، نفت و گاز و پتروشیمی به پراكندگي جغرافيايي صنايع ذوب‌آهن و فولاد، ذوب‌ مس، مجتمع توليد آلومينيم، صنايع نفت و گاز و پتروشيمي اشاره شده و سپس در قسمت صنايع كارخانه‌اي و كارگاهي: صنايع غذايي، آشاميدني‌ها و دخانيات، صنايع نساجي، پوشاك و چرم، صنايع چوب و كاغذ، صنايع شيميايي، صنايع كاني‌هاي غيرفلزي، صنايع توليد فلزات اساسي، صنايع ماشين‌آلات و صنايع متفرقه مورد بررسي و تحليل قرار می‌گیرد. در قسمت بعدی هنرهاي سنتي و يا صنايع دستي ايران ضمن معرفي و بررسي پراكندگي جغرافيايي انواع صنايع دستي، اثرات اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، توان اشتغال‌زايي و ارزش اقتصادي اين صنايع مطرح شده‌ است. مباحث مربوط به توزيع فضايي فعاليت‌هاي صنعتي در نواحي مختلف، شهرک‌هاي صنعتي، مشكلات زيست‌محيطي، و در انتها، سند چشم‌انداز بخش صنعت و سياست‌هاي كلي در برنامه‌هاي توسعه از ديگر موضوعات ارائه‌ شده در اين فصل است.

فصل چهارم «خدمات ایران» در ابتدا به درآمد و اشتغال بخش كشاورزي پرداخته و پس با بررسی انواع خدمات، بصورت اختصاصی مبحث خدمات در عرصه آموزش و پرورش؛ بهداشت و درمان؛ ارتباطات و مخابرات؛ بانکداری؛ حمل‌ونقل؛ تجارت و بازرگانی؛ و گردشگري را مورد پژوهش قرار داده است.

کتاب در بخش کشاورزی معتقد است: كشاورزي ايران به‌سرعت در حال گذار از كشاورزي سنتي به كشاورزي پيشرفته است. توجه به بازار و توليد به‌لحاظ بهره‌وري اقتصادي بيشتر، در ايجاد اين سرعت نقش فراوان دارد. در سال‌هاي اخير، آگاهي‌هاي اكتسابي كشاورزان، درك احتياج و نياز را در آنها به‌وجود آورده‌است. براي پاسخگويي به نيازها مسلماً حركتي بيش‌از‌پيش لازم می‌باشد، كه كشاورزان به آن واقف گرديده‌اند.

در بخش صنایع کتاب خاطرنشان می‌کند که در شرایط کنونی، یکی از مهمترین نیازهای صنایع ایران، جهت‌دهی صنایع می‌باشد. این صنایع از بازار مناسب داخلی برخوردار بوده و در راه دستیابی به بازارهای خارجی است. برای سرعت بخشیدن به این حرکت، نوآوري در صنايع و به‌روزكردن ماشين‎آلات صنايع ايران، توجه به صادرات و رونق تجارت کالاهای صنعتی ضرورت دارد. در این مراحل حرکت، دولت صرفاً به‎عنوان جهت‌دهنده و‌هادی صنایع، می‌تواند کارساز باشد زیرا در قطب‌های صنعتی، رفع بسیاری از مشکلات، از طریق عملکرد دولتی امکان‎پذیر است.

در بخش خدمات هم کتاب تاکید دارد، تنها راه توسعه منطقه‌اي، از طريق توسعه انساني ميسر است، براي رسيدن به توسعه انساني در يك سرزمين، در وهله نخست بايد به ايجاد زيرساخت‌هاي لازم آموزشي در آن سرزمين توجه کرد. عامل ديگر توسعه منطقه‌اي دارا بودن انسان‌هاي سالم و شاداب براي به‌حركت‌درآوردن چرخ‌هاي توسعه است. چنين جامعه سالم و شادابي، نيازمند يك سيستم بهداشتي و درماني كارامد مي‌باشد. و تنها راه خروج نواحي روستايي از انزواي جغرافيايي و كسب پويايي اقتصادي براي اين نواحي، از طريق ايجاد شبكه حمل‌ونقل كارآمد و ايجاد ارتباط مناسب با ساير نواحي به‎ويژه مراكز بزرگ جمعيتي عملي است…

توسعه فعاليت‌هاي خدماتي، عامل توسعه اقتصادي در سرزمين مي‌گردد و توسعه اقتصادي بهره‌مندي بيشتر افراد جامعه از امكانات و تسهيلات رفاهي، آموزشي، بهداشتي و غيره را به ارمغان مي‌آورد و موجب گسترش آگاهي در ميان جامعه مي‌شود و امكان مشاركت مردمي را براي توسعه و گسترش عدالت اجتماعي در كل جامعه و نظام اجتماعي فراهم مي‌سازد.

کتاب «جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی، صنعت، خدمات)» نوشته سید حسن مطیعی لنگرودی را انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد در ۳۸۴ صفحه رهسپار بازار کتاب کرده است.