فلز کاری دوره سلجوقی همه ویژگی‌های هنر ایرانی را دارد

مینا کاری نیز در زمان سلاجقه مرسوم بود. یکی ازعالیترین نمونه مینا کاری اسلامی موجود، یک بشقاب برنزی در موزه اینزبروک که با مینای چند رنگ با تصاویر انسانی و پرنده و حیوان در داخل اشکال ترنجی که با درخت نخل و تصاویر رقاصه ها از هم جدا شده تزیین گشته است. نوشته این بشقاب نام صاحب آن را سلطان رکن الدوله داوود ارتقی (1108 تا 1145 میلادی/502 تا 540هجری) معین می کند که در کیفا و آمیدا در شمال عراق سلطنت می کرده است.

طلاکاری در این دوره نیز بسیار عالی بود ولی متاسفانه نمونه های زیادی از آنها باقی نمانده است. اکثر قطعاتی که موجود است در ایران به دست آمده و گاهی جواهرات تقلبی شبیه به جواهرات دوره سلجوقی ساخته می شود، ولی به آسانی می توان آنها را تشخیص داد. اغلب جواهرات سلجوقی گوشواره و گردنبند است. بعضی از آنها به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده. موزه متروپولتین سه نمونه جواهر دوره سلجوقی دارد؛ یکی گوشواره ای است به شکل هلال(تصویر1) که تزئینات آن توباز و شکل پرنده هایی است که با اشکال درخت نخل از هم جدا شده است. این گوشواره از لحاظ اسلوب به گردنبند طلا که در موزه برلین است شباهت دارد. این دو قطعه را می توان به نیمه اول قرن یازدهم نسبت داد.

تصویر1_گوشواره طلا، ایرانی_ دوره سلجوقی (قرن 11 میلادی/5 هجری)

یک گوشواره به شکل پرنده و یک گردنبند به شکل شیر(تصویر2) از قرن دوازدهم و سیزدهم به دست آمده است. جزئیات صورت و پوست شیر با سیم تابیده طلا ساخته شده و در داخل حفره چشم احجار کریمه قرار داده شده بوده است. اشکال آن تو خالی و شکل گل سرخی که دارای هفت دایره است و در برنز های دوره سلجوقی قرن دوازدهم و سیزدهم ساخت ایران دیده می شود، روی آن حک گردیده است.

تصویر2_ آویز طلا. ایران_ دوره سلجوقی (قرن12 میلادی/6 هجری)

اشیاء برنزی با تزئینات برجسته و منقوش

صنعت اشیاء ریخته گری برنز با تزیین برجسته مانند آینه و الواح و اشکال حیوانات در زمان سلاجقه در ایران و عراق رایج بوده است. از نمونه های این دوره آینه های کوچکی است(تصویر3) که پشت آنها شکل ابوالهول و کتابت به خط کوفی نقش می گردید. تاریخ ساخت این اشیاء در حدود قرن دوازدهم است و به احتمال قوی محل ساخت آنها ایران بوده است.

دو آینه تاریخ دار که یکی در سال 548 هجری(1353 میلادی) و دیگری در سال 675 هجری (1276 میلادی) ساخته شده است در مجموعه هرازی در قاهره موجود است. این آینه ها با شکل بروج فلکی و حاشیه ای با شکل حیوانات تزیین شده و همین طرح در آینه های موجود در موزه متروپولتین نیز دیده می شود.

آینه های دوره سلجوقی دارای مناظر شکار است و نمونه این قسم آینه در موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن وجود دارد. نمونه فلزکاری دوره ارتقی آینه ایست در مجموعه کنت والرشتاین که با علایم بروج فلکی و حاشیه اشکال حیوانات و نباتات و نام شاه ارتقی حاکم خارپوت در حدود سال 1260 میلادی (659 هجری) روی آن نقش گردیده است.

تصویر3_ آینه برنزی ایرانی _ دوره سلجوقی( قرن 12 میلادی/6 هجری)

برنزکاری دوره سلجوقی که نقوش مختلف روی آنها حک شده، شامل اشیاء مختلف و متنوع مورد استعمال روزانه از قبیل ابریق و کتری و هاون و شمعدان و چراغ و جعبه و غیره می باشد. از انچه باقی مانده اغلب ساخت ایران است ولی محل خاص ساخت آن ها را نمی توان به درستی تعیین کرد، بعضی از آنها در قسمت شرق و شمال شرقی ایران و برخی در حوالی ری و همدان به دست آمده است. موزه متروپولتین در حفاری در نیشابور یک ابریق برنزی سلجوقی به دست آورد که متعلق به قرن دوازدهم و روی آن اشکال حیوانات و مناظرشکار نقش شده است. شکل این ظرف که روی دسته آن شکل انار است از اسلوب بعد از دوره ساسانی تقلید شده و شبیه ابریق دیگری است در موزه متروپولتین که متعلق به قرن دهم است. ابریقی که در نیشابور پیدا شده است به احتمال قوی ساخت همان محل است و شواهد و مدارک ادبی و تاریخی حاکی از آن است که نیشابور و سایر شهر های ایالت خراسان در قرون وسطی از مراکز مهم صنعت فلزکاری بوده است.

یک نمونه عالی برنز دوره سلجوقی قرن دوازدهم هاونی است(تصویر4) که روی آن شکل حیوانات از قبیل شیر و غزال و سگ با دقت نقش شده و به وسیله اشکال ترنجی نباتی ازهم جدا شده و کتیبه ای به خط کوفی روی آن دیده می شود. از شباهت همین نقوش حیوانات این هاون و ابریق ساخت نیشابور چنین نتیجه گرفته می شود که این هاون نیز باید در خراسان ساخته شده باشد. یک ظرف دیگر متعلق به همین دوره، گلدان برنزی بزرگی است که طرحی روی آن نقش شده و دارای تزیینات معمول دوره سلجوقی است؛ یعنی نقش حیوانات و یک جفت اژدها و کتابت به خط کوفی که حروف آن بهم مخلوط است.

تصویر4_ هاون برنزی ایرانی. دوره سلجوقی (قرن 12 میلادی/6 هجری)

فلزکاران ایرانی مشبک کاری را با مهارت تمام در تزیین و ساختن ظروف فلزی بکار برده اند و شمعدان و عود سوز به شکل حیوانات و پرنده ساخته اند. در موزه متروپولتین عود سوزی به شکل شیر وجود دارد(تصویر5)؛ شیر با اسلوب دوره سلجوقی ساخته شده و شانه و گردن و ران او با اشکال متشابک باز تزیین شده است. دو عود سوز دیگر به شکل شیر وجود دارد، یکی بزرگ که در موزه ارمیتاژ و دیگری که در موزه لوور است. همه آنها را می توان به قرن دوازدهم نسبت داد.

تصویر5_ عود سوز ایرانی. دوره سلجوقی(قرن 12 میلادی/6 هجری)

برنزکاری با ترصیع نقره و مس:

 فلزکاری دوره سلجوقی صنعت ترصیع اشیاء برنزی را با سایر فلزات از قبیل مس و نقره تکمیل کردند. شواهد و دلائل متقن وجود دارد بر اینکه این صنعت در مشرق ایران در خراسان آغاز شده و از آنجا به سایر نقاط ایران و عراق رفته و رواج یافته است. و همچنین در مشرق ایران بود که ترصیع کاری ارزش هنری پیدا کرد و اسلوب ابتکاری هرات و نیشابور و سیستان و مرو که مرکز فلزکاری ایران بودند به تدریج در تمام خاورمیانه راه یافت و مورد تقلید واقع شد. در قرن سیزدهم موصل در شمال عراق یکی از مراکز بزرگ ترصیع کاری اسلامی گردید و در حقیقت شهرت و معروفیت این شهر به حدی توسعه یافت که نا مدتی همه کارها ی ترصیع مس و نقره را به آن شهر نسبت می دادند. ولی حالا که قطعات دیگری از ایران به دست آمده می توان سایر ترصیع کاریها را مجددا طبقه بندی کرد و ظروف ساخت ایران را تعیین نمود.

فلزکاری ایرانی قرن یازدهم و دوازدهم و اوائل قرن سیزدهم مانند دوره قبل از سلجوقی از برنز یا مفرغ ساخته می شد نه از برنج، که در موصل معمول بود و بعدا نیز در ایران شیوع یافت. بعضی از ظروف برنزی به رسم ایران با مس ترصیع یا خاتم کاری می شد بعضی با مس و نقره یا تنها با نقره ترصیع می شد. با اینکه حکاکی هنوز رواج داشت، ترصیع و خاتم کاری یکی از عوامل عمده تریینی قرار گرفت. یک ظرف برنزی که از نظر تعیین حق تقدم ایران در این صنعت دارای اهمیت شایان است، کتری ای است در موزه ارمیتاژ که نه تنها نام سازنده بلکه محل ساخت نیز روی آن حک شده است. کتیبه آن نشان می دهد که این ظروف توسط محمدبن الواحد در هرات ساخته شده و ترصیع کاری آن توسط حاجب مسعود بن احمد در سال 559 هجری (1163 میلادی) به عمل آمده است. تزیین آن عبارتست از پنج برج تزیینی افقی که دو برج آن شامل اشکال جنگجویان و شکارچیان و مناظر جشن سلجوقی است که مردان را در حال نوشیدن و بازی کردن نشان می دهد و اشکال رقاصه ها و ساززن ها روی آن نقش شده است. سه برج دیگر دارای کتیبه هایی به خط کوفی و نسخ است. نوع کتابت روی این کتری از این جهت جالب توجه است که انتهای حروف به شکل سر یا بدن حیوانات درآورده شده. این نوع کتابت شاید در ایالت خراسان ابتکار شده روی فلزکاری سلجوقی ایران دیده می شود.(تصویر1)

تصویر1_جام برنزی ایرانی با ترصیع نقره(اوایل قرن 13 میلادی/7 هجری)

این کتری با مس و نقره ترصیع و خاتم کاری شده و طرح رنگ آمیزی آن خاص بسیاری از ظروف برنزی ایرانی قرن دوازدهم است. با کمک این ظرف که متعلق به هرات است می توان یک مکتب جداگانه ترصیع برنز و مس را که در ایران رایج بود، تشخیص داد. و همچنین مجموعه دیگری از شمعدان و ابریق به ایران نسبت داده می شود که بدنه آنها به دوازده قسمت تقسیم شده و گردنه صاف دارند.(تصویر2) یکی از مختصات این ظروف برنزی اشکال حیوانات و بخصوص شیر است که روی آنها به طور برجسته نقش شده است. دو شمعدان یکی در مجموعه هراری در قاهره و دیگری در موزه ارمیتاژ و یک ابریق در مجموعه ساره در برلین موجود است که روی بدنه آنها یک ردیف اشکال پرنده کامل ساخته شده. اسلوب این اشکال سلجوقی است ولی آثار اسلوب دوره بعد از ساسانی نیز در آنها دیده می شود. از این نوع ابریق ها در موزه ارمیتاژ و موزه بریتانیا و لوور و موزه برلین و موزه گلستان تهران وجود دارد. بعضی از آنها که با کتری هرات نسبت دارند، متعلق به قرن دوازدهم است. یعضی دیگر متعلق به اوایل و نیمه اول قرن سیزدهم(تصویر2) است و گروهی دیگر را باید به قرن چهاردهم نسبت داد.

تصویر2_ ابریق برنجی مرصع ایرانی (اوایل قرن 13 میلادی/ 7 هجری)

ابریقی(تصویر2) که سابقا در مجموعه مورگان بود نمونه خوبی از این نوع ظروف قرن سیزدهم است. بدنه آن دارای تزیینات متشابک است که در انتهای آنها سر حیوانات مختلف نقش و به دوازده قسمت تقسیم شده که روی آنها اشکال بروج فلکی و اشکال کواکب و سیارات کشیده شده است. تزیین گردنه عبارتست از کتیبه ای به خط کوفی و نسخ که انتهای حروف آنها به شکل سر انسان درآورده شده است. اگرچه حکاکی روی این ظرف بکار رفته ولی ترصیع نقره آن از ظروف قرن دوازدهم زیادتر است. این ظروف و شمعدان ها را معمولا به شمال ایران و ارمنستان نسبت می دهند. ولی وقتی طرح تزیینی آنها با کتری هرات مورخ 1163 میلادی( 559 هجری) مقایسه می شود، می توان گفت که این ظروف در اصل در خراسان ساخته شده است. دلیل قوی برای اثبات این ادعا ابریقی است در موزه تفلیس که با نقره و مس ترصیع شده و تاریخ ساخت آن 577 هجری (1181 میلادی ) است و امضای سازنده آن محمود بن محمد هراتی است. برنز های ساخت هرات و سایر نقاط خراسان دارای طرح و خصائصی هستند که مخصوص ایالت خراسان است. در بین خصائص و مشخصات عمده شکل گل هفت برگی است که روی اغلب ظروف دیده میشود ودر حکم علامتی تجارتی فلزکاران خراسان به شمار می آید. این نقش روی کتری هرات و چند ابریق از جمله ابریق مجموعه مورگان و دو شمعدان که یکی در موزه ارمیتاژ و دیگری در مجموعه هراری است دیده می شود.

و همچنین تعدادی جعبه های مدور که شاید دوات باشد به خراسان نسبت داده می شود؛ این جعبه ها با نقره و مس ترصیع شده و اشکال تزیینی شبیه به کتری هرات روی آنها دیده می شود. یکی از نمونه های خوب این گروه ظروف جعبه ایست در موزه متروپولتین(تصویر3) که با کتیبه و سه قسمت مختلف که دارای اشکال نباتی و تعبیرات گلدانی است تزیین شده است. این تزیینات در عده ای از برنز های اولیه سلجوقی دیده می شود.

قلمزنی

تصویر3_جعبه برنزی با ترصیع طلا و نقره_ایرانی ساخت هرات (قرن 12 میلادی/6 هجری)

مجموعه کوچکی از ابریق موجود است که دارای تریین حک و ترصیع شده است و لوله آنها به شکل چراغ روغنی است. یکی از این ها که در موزه لوور است در تاریخ 586 هجری( 1190 میلادی) برای عثمان بن سلیمان نخشوانی در شمال ایران ساخته شده است. دو عدد دیگر که یکی در مجموعه پیتل پاریس و دیگری در موزه متروپولتین است باید به ایالت خراسان نسبت داد. ابریق مجموعه پیتل که با نقره و مس ترصیع شده،دارای امضای علی اسفراینی از مردم یکی از شهر های خراسان است. ابریق موزه متروپولتین(تصویر4) که شاید قدیمی ترین این گروه باشد به اشکال نباتی و تعبیرات گلدانی و حیوانات دونده تزیین شده و برای علی بن عبدالرحمن بن طاهر الادیب سیستانی ساخته شده بوده است. نقره کاری این ابریق کم است و منحصر است به خطوط باریک. دسته آن که به شکل شیر و به اسلوب سلجوقی است زیبایی خاصی دارد.

تصویر4_ ابریق برنزی ایرانی با ترصیع نقره_ دوره سلجوقی (قرن 12میلادی/6 هجری)

یک قطعه مهم از نظر تعیین تاریخ فلزکاری قرن سیزدهم ایران، قلمدانی است در گالری فریر در واشنگتن که کار شخصی است به نام شاهی و در سال 607هجری(1210 میلادی) برای مجدالملک مظفر وزیر اعظم خراسان که در مرو اقامت داشته ساخته شده است. احتمال میرود که این قلمدان در مرو که از مراکز مهم مشرق ایران بود ساخته شده باشد. اسلوب تزیین و نوع کتابت کوفی و نسخ مخصوص ایران است و انتهای حروف نسخ به شکل سر انسان و حیوان کشیده شده است. از روی این قلمدان می توان تعدادی از برنزهای ایران را تعیین و آنها را به اوایل قرن سیزدهم نسبت داد. در موزه متروپولتین چهار قطعه برنز که عبارتند از یک هاون و یک ظرف آبخوری به شکل پرنده و یک گلدان و یک جام(تصویر1) موجود است که باید متعلق به همان دوره باشد. بیرون جام برنزی با طرح ترنجی متشابک که داخل آنها شکل بروج فلکی و علائم سیارات و کواکب کشیده شده، تزیین شده است. هر طرح ترنجی حاشیه ای از پر گل نیلوفر آبی دارد که شبیه تزیین کتری هرات مورخ 1163 میلادی(559 هجری) است. دور لبه ظرف کتیبه ای به خط نسخ نوشته شده است که حروف آن به شکل سر انسان منتهی می شود. از خصائص ایرانی این تزیینات طرح گل زنبق است که بین اشکال نباتی و طرح ترنجی که زمینه کتیبه واقع شده قرار گرفته است. یکی دیگر از خصائص ایرانی این ظرف تعبیرات گلدانی هلالی شکل است که اشکال تزیینی طوماری از آنها شروع می شود

ظروف برنزی ایرانی نیمه اول قرن سیزدهم که با اشیاء برنجی مکتب موصل هم عصر است، اغلب با نقه ترصیع شده است. یک ابریق و یک شمعدان که در موزه گلستان تهران است و ابریق دیگری که در مجموعه هومبرگ پاریس است، به این گروه تعلق دارد. ابریق دیگری که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن است و یا شاید متعلق به اواسط قرن سیزدهم باشد تاثیر مکتب موصل روی آن آشکار است.

منبع: کتاب راهنمای صنایع اسلامی/ موریس اسون دیماند؛ مترجم:عبدالله فریار